روشهای موجود برای بررسی شبکه حمل و نقل بعد از بروز زلزله

بروز زلزله های شدید بخصوص در شهرهای بزرگ می تواند آسیبهای انسانی گسترده‌ای را بهمراه آورد. شکبه حمل و نقل برای نجات جان و مجروحین زلزله را ارائه سریع و خدمات درمانی به آنان ، نقش اساسی دراد. لذا از شبکه حمل و نقل بعنوان شریان حیاتی نامرده می‌شود. برای کاهش آسیبهای انسانی احتمالی زلزله در هر شهر یا منطقه‌ای نیازمند به ارزیابی عملکرد شبکه حمل و نقل در پاسخگویی به تقاضا، برای سفرها ی امدادی بعد از زلزله می باشیم تا بتوایم ضمن کسب آمادگی لازم برای مقابله با بحران، اولویت بندی اجزاء شبکه را از نظر بازسازی تعیین نماییم.

در این سمینار به ارزیابی عملکرد شبکه حمل و نقل برای انجام سفره های امدادی بعد از بروز زلزله با توجه به عرضه و تقاضا پرداخته شده است روش ارائه شده دارای پنج مرحله است.

ابتدا سناریو های مختلف زلزله تعین می گردد. سپس میزان آسیبهای احتمالی شبکه حمل و نقل و وضعیت مراکز امدادی (عرضه) و تعداد مجروحین (تقاضا) شبیه سازی می گردد. برای اینکار از نمونه سازی مونت کارلو و LHS و توابع خرابی اجزاء آسیب‌ دیده شبکه بدست می آید در مرحله بعدی توزیع و تخصیص سفرها انجام می‌شود و سرانجام معیارهای ارزیابی شبکه، مانند زمان سفر برای هر سناریو برآورد می گردد. در این سمینار شبکه های مختلفی مورد تحلیل قرار گرفته است. به کمک این روش می توان ضمن ارزیابی شبکه حمل و نقل بعد از زلزله، به برآوردی از وضعیت بحران بعد از زلزله دست یافت. همچنین مسیرها را اولیت بندی نموده و برای توسعه یا ایجاد دست یافت. همچنین مسیرها را اولیت بندی نوده و برای توسعه یا ایجاد راههای جدید تصمیم گیری کرد. مراکز امدادی موجود را از نظر انجام تقویت اولیت بندی کرده و یا مراکز امدادی جدید را امکان یابی کرد، برای اولیت بندی کرده و یا مراکز امدادی جدید را مکان یابی کرد. برای مدیریت بحران و کنترل ترافیک پیش‌‌بینیها لازم انجام داده و تاثیر آنها را در عملکرد اجزاء شبکه حمل و نقل محاسبه کرد. این روش جدای از زلزله می تواند در مورد دیگری که شبکه حمل و نقل اعم ا شهری یا منطقه ای در معرض آسیب و کاهش ظرفیتهای احتمالی قرای می گیرد. مانند بارش باران یا برف سنگین و بروز تصادفات یا بمبارانهای هوائی مورد استفاده قرار گیرد.

فهرست

عنوان صفحه

1-1 مقدار................................................................................................................... 2

1-2 اهداف و دست آوردهای پروژه‌........................................................................... 5

2 بررسی کارهای انجام شده تاکنون............................................................................ 8

2-1 عملکرد اجزای شبکه بصورت مستقل................................................................. 9

2-1-1 عملکرد فیزیکی و آسیب پذیری..................................................................... 10

2-1-2 کارآیی............................................................................................................ 11

2-2-1 ازائة معیارهای کارایی..................................................................................... 11

2-2-2 بررسی تأخیرهای وارد از خرابی.................................................................... 17

2-2-3 اولیت دهی پلها برای بازسازی........................................................................ 20

2-3عملکرد کلی شبکة حمل و نقل............................................................................ 23

2-3-1 بررسی معیارهای کارایی شکبة تخریب شده................................................... 24

2-3-3 برآوردتأخیرهای وارده از خرابی..................................................................... 35

2-3-4 ارزیابی سیستم بیمارستانی منطقه‌ای............................................................... 38

2-3-5 ارزیابی ریسک منطقه‌ای................................................................................. 42

2-3-6زمان جمع شدن افراد امداد رسان..................................................................... 47

2-4سفرهای ترافیکی بعد از زلزله.............................................................................. 50

2-4-1-رابطة بین حجم سفرها و بازسازی بعد از زلزله............................................. 50

4-1 عملکرد شبکه‌های حمل و نقل ایران در زلزله‌های گذشته................................... 54

4-2 عملکرد شبکه های ح0مل و نقل دنیا در زلزله های اخیر.................................... 55

4-2-1زلزله کوبه ژاپن 1995...................................................................................... 56

4-2-1-1 پلها و راههای اصلی کوبه........................................................................... 57

4-2-1-2 راه آهن کوبه.............................................................................................. 59

4-2-1-3 سیستم متروی کوبه.................................................................................... 60

4-2-1-4 فرودگاههای اطراف کوبه............................................................................ 60

4-2-2 لزله نورث ریج. کالیفرنیا آمریکا 1994........................................................... 60

4-2-3 زلزله لوما پریتا، آمریکا 1989......................................................................... 61

4-2-4 زلزله ارمنستان 1988...................................................................................... 62

4-2-5 زلزله کاستاریا 1991....................................................................................... 63

4-2-6 زلزله مکزیکوسیتی، مکزیک 1995................................................................. 63

4-2-7 زلزله فیلیپین 1990......................................................................................... 63

4-2-8 زلزله ازمیت ترکیه 1999................................................................................ 63

5ستاریوی زلزله.......................................................................................................... 68

5-1کارهای انجام شده دردنیا در زمینه طراحی برمبنای سناریوی زلزله...................... 69

5-2پارامترهای موثر در تعریف سناریو....................................................................... 69

5-2-1 زلزله............................................................................................................... 70

5-2-2 مقیاس اندازه گیری زلزله............................................................................... 72

5-2-3 آنالیز زلزله ..................................................................................................... 72

5-2-4 پهنه بندی لرزه ای.......................................................................................... 72

5-2-5 روش‌ پهنه بندی حرکات زمین تحت اثر زلزله............................................... 73

5-2-5-1 لرزه خیزی................................................................................................. 73

5-2-5-2 کاهش شدت حرکات زمین در اثر دورشدن از مرکز زلزله......................... 73

5-2-5-3اثرات وضعیت محل برروی حرکات زمین لرزه.......................................... 74

5-2-6بررسی اثرات وضعیت محل برای پهنه بندی با دقت کم.................................. 74

5-2-7بررسی اثرات وضعتی محل برای پهنه‌بندی با دقت کم.................................... 74

5-2-8 بررسی اثرات وضعیت محل برای پهنه‌بندی با دقت زیاد................................ 75

5-2-9کارهای انجام شده در دنیا درزمینه پهنه‌‌بندی لرزه........................................... 76

6 تقاضا....................................................................................................................... 79

6-1 سفرهای خدماتی................................................................................................ 80

6-2 سفرهای امدادی.................................................................................................. 82

6-3 برآورد مجروحین................................................................................................ 84

6-3-1 ناحیه بندی ساختمانها.................................................................................... 85

6-3-2 طبقه بندی ساختمانها..................................................................................... 86

6-3-3 برآورد آسیبهای وارده به ساختمانها................................................................ 86

6-3-4 نسبت تلفات انسانی....................................................................................... 91

6-3-4-1 اعتبار سنجی تلفات برای شهرتهران........................................................... 95

6-3-4-2 برآورد تلفات برای شهرتهران................................................................... 96

7 بررسی رفتارهای انسانی.......................................................................................... 99

7-1 رفتار رانندگان در هنگام وقوع زلزله.................................................................. 100

7-1-1 عوامل موثر در وضعیت رفتار رانندگان....................................................... 100

7-1-2 مشکلات احتمالی ناشی از رفتار رانندگان وعوامل تشدید کنندة‌آن.............. 102

7-1-2-1اشغال سطح خیابانها................................................................................. 102

7-1-2-4 بروز تصادفات احتمالی........................................................................... 103

7-1-2-5 وسایل نقلیه رها شده.............................................................................. 104

7-1-2-6 هراس ناشی از زلزله و عواقب آن........................................................... 104

7-1-2-7 افزایش طول سفرها دراثر عدم اطلاع...................................................... 104

7-1-3 راههای مواجهه با این مشکلات.................................................................. 104

7-1-3-1 آموزش و اطلاع رسانی........................................................................... 105

7-1-3-2 تخلیه و بازگشایی مسیر.......................................................................... 105

7-2 رفتار رانندگان در استفاده از شبکه بعد از زلزله................................................ 106

7-3 رفتار نیروهای امنیتی و امدادی ....................................................................... 107

7-4 رفتار نیروهای مدیریت امدادی و انتظامی........................................................ 111

8 برآورد عرضه........................................................................................................ 115

8-1 برآورد شبکة حمل و نقل بعد از زلزله............................................................. 115

8-1-1 اجزاء شبکه.................................................................................................. 115

8-1-1-1 راهها ...................................................................................................... 115

8-1-1-2 تقاطعات ............................................................................................... 117

8-1-1-3 پلها ........................................................................................................ 119

8-1-2 پارامترهای ارزیابی شبکه............................................................................. 120

8-1-3 خرابی‌های مستقیم شبکه‌حمل و نقل بعد از زلزله....................................... 121

8-1-3-1 خرابی بدنة راه ....................................................................................... 122

8-1-3-2 تونل ...................................................................................................... 124

8-1-3-3 خرابی پل............................................................................................... 125

8-1-3-4 منحنیهای شکنندگی یا خرابی پلها.......................................................... 126

8-1-4 خرابی های غیر مستقیم شبکه حمل و نقل بعداززلزله................................ 130

8-1-4-1 خرابی تأسیسات جانبی مسیر................................................................. 131

8-1-4-2 عوامل ترافیکی....................................................................................... 131

8-2 برآورد مراکز امداد رسانی................................................................................ 132

8-2-1 پارامترهای مهم برای ارزیابی مراکز امدادی................................................. 133

8-2-2 ظرفیت پذیرش مجروح.............................................................................. 134

8-2-3 عملکرد بیمارستان بعد از زلزله.................................................................... 135

8-2-4 خرابی بیمارستانها........................................................................................ 136

9 توزیع................................................................................................................... 140

9-1 شبیه سازی...................................................................................................... 140

9-1-1 روشهای ضریب رشد.................................................................................. 142

9-1-2 ضریب رشد بکنواخت................................................................................. 143

9-1-3 روش میانگین ضریب رشد ........................................................................ 143

9-1-4 مدل فراتر ................................................................................................... 144

9-1-5 مدل دیترویت ............................................................................................. 145

9-1-6 ضرایب رشد با محدودیت دوگانه (روش فورنیس)..................................... 145

9-1-7 مزایا و معایب ضریب رشد.......................................................................... 146

9-1-8 مدل جاذبه .................................................................................................. 147

9-1-9 محدودیتهای مدل جاذبه ............................................................................. 149

9-1-10 مدل فرصت بینابینی ................................................................................. 150

9-2 توزیع به کک مدلهای برنامه ریزی خطی......................................................... 152

9-3 مقایسة بین مدلهای توزیع ............................................................................... 155

10 مدلهای تخصیص .............................................................................................. 159

10-1 تخصیص به روش هیچ یاهمه (کوتاهترین مسیر).......................................... 160

10-1-1 الگوریتم کوتاهترین مسیر.......................................................................... 161

10-2 تخصیص تعادل ی (ظرفیت محدود)............................................................. 162

10-2-1 روند تخصیص افزایشی............................................................................ 164

10-2-2 روند با سرعت تغییرات زیاد و کم............................................................ 165

10-3-3 روند میانگین متوالی ................................................................................ 165

10-3 تخصیص احتمالاتی ...................................................................................... 166

10-3-1 تخصیص احتمالاتی برمبنای شبیه‌سازی.................................................... 166

10-3-2 تخصیص احتالاتی نسبی .......................................................................... 168

10-4 روش برنامه ریزی خطی .............................................................................. 168

10-5 روشMcLaughiln .................................................................................. 169

11 تحلیل ریسک ................................................................................................... 171

11-1 شبیه سازی مونت کارلو................................................................................. 171

11-1-1 مزایای نمونه سازی مونت کارلو............................................................... 173

11-2 نمونه سازیLatin Hyper cube یا LHS ............................................... 173

11-3 مقایسه بین نمونه سازیLHS و مونت کارلو................................................ 175

11-4 توابع توزیع برای شبیه سازی......................................................................... 176

11-4-1 توابع توزیع............................................................................................... 177

11-5- دقت برآوردهای احتمالاتی.......................................................................... 177

12 ارائه مدل ........................................................................................................... 182

12-1 سناریوی زلزله .............................................................................................. 182

12-2 برآورد تقاضا ................................................................................................. 184

12-3 برآورد عرضه ................................................................................................ 188

12-3-1 برآورد شبکه حمل ونقل........................................................................... 189

12-3-2-1 @ Risk ............................................................................................ 192

12-4-1 الگوریتم کوتاهترین مسیر ........................................................................ 194

12-4-2 برنامه ریزی خطی ................................................................................... 195

12-4-3 نرم افزار مدل ........................................................................................... 196

12-4-4 قابلیت توسعه ........................................................................................... 197

12-4-4-1 درنظر گرفتن ترافیک غیرامدادی رسانی............................................... 197

12-4-4-2 درنظرگرفتن وضعیت کنترل برترافیک................................................. 198

12-4-4-3 در نظر گرفتن احتمالی ظرفیت مراکز امدادشده رسانی......................... 199

12-4-4-4 درنظردرنظرگرفت احتمالی ظرفیت مراکز امداد رسانی........................ 199

12-4-4-5 مبداء و مقصدها مجازی...................................................................... 199

12-4-4-6 استفاده از تابع ارزش زمان.................................................................... 199

12-5 ارزیابی شبکه ................................................................................................ 200

12-5-1 ارزیابی کل شبکه ..................................................................................... 202

12-5-2 ارزیابی اجزاء شبکه .................................................................................. 204

12-5-2-1 تحلیل حساسیت................................................................................... 204

13 بکارگیری مدل .................................................................................................. 202

13-1 شبکه ساده با یک مبداء و مقصد ................................................................... 208

13-1-1 روندانجام تحلیل شبکه ............................................................................ 209

13-2 شبکه متشکل از چند مبداء‌و مقصد................................................................ 212

13-2-1 نتایج تحلیل ............................................................................................. 214

14- پیشنهادات برای کارهای آینده......................................................................... 219

لیست اشکال

عنوان صفحه

شکل 2-1 تابع کارآیی زمان ....................................................................................... 14

شکل 2-2 .................................................................................................................. 21

شکل 2-3 تابع عملکرد منطقی a) حداقل معبرها b) کوتاهترین مسیر....................... 21

شکل 2-4 قابلیت اطمینان بهینه شبکه حمل و نقل باتوجه به منابع دردسترس............ 23

شکل2-5 حداکثرجریان ترافیک درشبکه حمل ونقل برحسب منابع‌ دردسترس.......... 23

شکل2-6 رابطه بین معیارهای کارایی T,D,Q نسبت به مقادیر قبل از زلزله برای قبل مختلف نرخ

خرابیl ..................................................................................................................... 26

شکل 2-7 همبستگی بین Q و D (5000 نمونه نسبت به مقادیر از زلزله سنجیده شده‌اند) 26

شکل 2-8 فاصلة نسبی جمعیت ساکن منطقه ازمراکز امدادی.................................. 28

شکل 2-9 رابطه بین درصد جمعیت آسیب‌ دیده وشدت زلزله................................... 39

شکل 2-10 رابطة بین تعداد تخت کمپ بیمارستانی و فاصلة حمل‌مجروح................ 41

شکل 6-1 فلوچارت برآورد خرابی برای ساختمانهای مسکونی................................. 87

شکل 6-2 نسبت خسارت وارده به ساختمانهای مسکونی درزلزله منجیل.................. 88

شکل 6-3 تابع‌آسیب‌پذیری ساختمانهای مسکونی به کاررفته در مطالعه JICA........ 88

شکل6-4 میانگین ضریب خرابی برحسب نمره‌سازه‌ای برای سازه‌PCI وO.22 = PGA 90

شکل 6-5 نسبت تلفات زلزله در ایران ...................................................................... 94

شکل 6-6 نسبت تعداد تلفات زلزله روزهنگام به شب هنگام..................................... 94

شکل 6-7 اعتبار سنجیی تلفات برآوردشده کوبرن واسپنس........................................ 95

شکل 6-8 توزیع تلفات انسانی درشب بدون نیروهای نجات (مدل گسل ری)......... 91

شکل 8-1 توابع خرابی برای حالتهای مختلف خرابی راههای شهری..................... 124

شکل 8-2توابع آسیب‌پذیر برای حالتهای مختلف خرابی اجراشده به روش حفاری و خاکبردای125

شکل 8-3 احتمال خرابی برای پلهای فولادی.......................................................... 128

شکل 8-4 احتمال خرابی برای پلهای بتنی.............................................................. 128

شکل 8-5 احتمال خرابی برای پل نوع 1 ث اب برای شتابg 8/0=PGA............. 129

شکل 8-6 احتمال خرابی برای پل نوع 3 ث اب برای شتابg 8/0=PGA............. 130

شکل8-7 احتمال خرابی برای پل نوع 6ث اب برای شتابg 8/0 = PGA ............ 130

شکل 8-8 نمودار خرابی ساختمان بیمارستانها......................................................... 138

شکل 9-1 تفاوت بین توابع مختلف جاذبه............................................................... 148

شکل 9-2 مقایسه مابین روش جاذبه، فرصت بینابینی و فرصت بینابینی رقابتی....... 156

شکل 10-1 توزیع هزینه‌هایی که‌درهر اتصال رانندگان آن رادرک می‌کنند............... 167

شکل11-1 رابطه بین X و F(x) و G(x) ............................................................. 172

شکل 11-2 مثال روش نمونه سازی آغازین بدون جایگزین................................... 174

شکل 11-3 مقایسه بین ث بپ و مونت کارلو......................................................... 175

شکل 11-4 ............................................................................................................ 179

شکل 12-1 روندکلی ارزیابی شبکه حمل و نقل بعد از بروز زلزله.......................... 184

شکله 12-2 روند برآورد تقاضا (سفرهای امدادی) بعداز بروززلزله......................... 185

شکل12-3 روند برآورد عرضه مراکز امدادی.......................................................... 189

شکل12-4 تابع آسیب پذیری تول 99 Hazus ..................................................... 191

شکله 12-5 روند برآورد شبکه حمل و نقل ........................................................... 192

شکل 12-6 وضعیتهای مختلف کنترل ترافیک........................................................ 198

شکل12-7 روند توزیع و تخصیص درشبکة حمل و نقل بعد از بروززلزله.............. 200

شکل 12-8 روند ارزیابی شبکة حمل و نقل بعد از بروز زلزله............................... 201

شکل 13-1 احتمال خرابی برای پل نوعHBRI برای شتاب g 8/0 = PGA ........ 207

شکل 13-2 شبکه ساده با یک مبداء و مقصد........................................................... 208

شکل 13-2 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط زمان حمل مجروح برای شدت زلزله g 60 به روش نمونه سازی مونت کارلو................................................................................................... 212

شکل 13-5 شبکه متشکل مونت کارلو.................................................................... 212

شکل 13-6 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت زلزله g 2/0 با نمونه سازی LHS ..................................................................................................................... 215

شکل 13-7 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت زلزله g و 4/0 با نمودارLHS ................................................................................................................................ 216

شکل 13-8 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت g 6/0 با نمونه سازی LHS ................................................................................................................................ 211

تصویر الف-1 خرابی دربزرگراه هانشین کوبه ژاپن 1995....................................... 221

تصویر الف-2 آتش سوزی بعد از زلزله درشهر کوبن ژاپن1995............................ 222

تصویرالف-3 ترافیک بعد از زلزله درشهرکوبه ژاپن1995....................................... 222

تصویرالف-4 واژگونی پل در بزرگراه هانشین شهرکوبه ژاپن1995......................... 223

تصویرالف-5 خرابی دربزگراه هانشین شهر کوبه ژاپن1995................................... 223

تصویرالف-6 خرابی پایه پل بزرگراه هانشین، کوبه ژاپن1995................................ 224

تصویرالف-7 خرابی پل نیشینومیاکو با دهانه 252 متری کوبه ژاپن 1995............... 224

تصویرالف-8 خرابی خط آهن وانسدا دراههای جانبی، کوبه ژاپن........................... 225

تصویر الف-9 خرابی پل گاویون کانیون نورث ریج، کالیفرنیا آمریکا1994............. 225

تصویرالف-10 استفاده ازژاکت فولادی نورث ریج آمریکا1994.............................. 226

تصویرالف-11 انفجار خط لوله گاز و تاثیر آن برراه مجاور، نورث ریج‌1994......... 226

تصویر الف-12 خرابی درآزاد راه نیمیتز، اکلندا، زلزله لوما پریتا آمریکا 1989......... 22

تصویرالف-13 پل خلیج اکلند، لوما پریتا آمریکا 1989............................................ 227

تصویرالف-14ماشین آتش‌نشانی درترافیک شهرلنینکان، ارمنستان 1988................ 228

تصویرالف-15 تخریب بدنه راه براثر روانگرائی، کاستاریکا..................................... 1991

تصویرالف-16 تخریب شدید بدنه راه براثر روانگرایی، کاستاریکا........................... 1991

تصویرالف-17 واژگونی تریلی درجاده، کاستاریکا1991.......................................... 229

تصویرالف-18 تخریب بیمارستان، مکزیکو سیتی مکزیک1995.............................. 230

تصویرالف-19 خرابی پل کارمن، فیلیپین 1990...................................................... 230

تصویرالف-20 روانگرای درمرکز شهرداگویان،فیلیپین1990.................................... 231

تصویرالف-21 بیمارستان رستم آباد، منجیل ایران1990........................................... 231

تصویرالف-22 تخریب پل قدیمی، منجیل ایران1990............................................. 232

تصویرالف-23 تخریب بزرگراه اروپایی، ازمیت ترکیه1999.................................... 232

لیست جداول

عنوان صفحه

جدول2-1- مثالی از ضرایب تاخیر(برای پیاده روی).................................................. 49

جدول6-1 نمره مقدماتی خطرسازه BSH برمبنای ATC –21................................ 91

جدول شماره6-2 نمادهای ضرایب اصلاح کارآئی ساختمان....................................... 91

جدول6-3 نسبت تلفات درزلزله‌های ایران................................................................. 93

جدول8-1 طبقه بندی تقاطعات درتحلیل لرزه شبکه............................................... 118

جدول 8-2 معیارهای کارایی شبکة حمل و نقل درشرایط عادی............................. 120

جدول8-3 مقادیر میانه وضریب توزیع نرمال لگاریتمی برای راههای شهری.......... 123

جدول8-4 پارامترهای توابع خرابی تونل HAZUS99 ......................................... 125

جدول8-5 خلاصه خرابی های ثبت شده در زلزله کوبه 1995................................ 127

جدول 8-6 ضرایب منحنیهای خرابی...................................................................... 128

جدول8-7 احتمال خرابی کامل و کوتاه مدت بیماستان برحسب درصد................... 135

جدول8-8 احتمال وقفه درخدمات بیمارستان.......................................................... 136

جدول10-1 نمایی از طبقه‌بندی روشهای تخصیصی ترافیک................................... 160

جدول10-2 ضرایب اصلاح شدهBPR و 356 NCHRP و 1988 ...................... 164

جدول13-1 درصد احتمال وقوع وضعیت خرابی برای سه نوع پل انتخابی............. 207

جدول13-2 مشخصات شبکه ساده با یک مبداء و مقصد......................................... 209

جدول13-3 مقایسه بین نتایج روشهای مختلف نمونه سازی و مقدارتئوری........... 210

جدول13-4 مقادیرآماری تحلیل معیارهای کارایی شبکه ساده (روش‌مونت‌کارل).... 211

جدول13-5 مشخصات شبکه متشکل از دو مبداء و مقصد...................................... 213

جدول13-6 مشخصات آماری معیاری ارزیابی شبکه برای سناریوهای مختلف (به روش LHS) 214

روشهای موجود برای بررسی شبکه حمل و نقل بعد از بروز زلزله

بروز زلزله های شدید بخصوص در شهرهای بزرگ می تواند آسیبهای انسانی گسترده‌ای را بهمراه آورد. شکبه حمل و نقل برای نجات جان و مجروحین زلزله را ارائه سریع و خدمات درمانی به آنان ، نقش اساسی دراد. لذا از شبکه حمل و نقل بعنوان شریان حیاتی نامرده می‌شود. برای کاهش آسیبهای انسانی احتمالی زلزله در هر شهر یا منطقه‌ای نیازمند به ارزیابی عملکرد شبکه حمل و نقل در پاسخگویی به تقاضا، برای سفرها ی امدادی بعد از زلزله می باشیم تا بتوایم ضمن کسب آمادگی لازم برای مقابله با بحران، اولویت بندی اجزاء شبکه را از نظر بازسازی تعیین نماییم.

در این سمینار به ارزیابی عملکرد شبکه حمل و نقل برای انجام سفره های امدادی بعد از بروز زلزله با توجه به عرضه و تقاضا پرداخته شده است روش ارائه شده دارای پنج مرحله است.

ابتدا سناریو های مختلف زلزله تعین می گردد. سپس میزان آسیبهای احتمالی شبکه حمل و نقل و وضعیت مراکز امدادی (عرضه) و تعداد مجروحین (تقاضا) شبیه سازی می گردد. برای اینکار از نمونه سازی مونت کارلو و LHS و توابع خرابی اجزاء آسیب‌ دیده شبکه بدست می آید در مرحله بعدی توزیع و تخصیص سفرها انجام می‌شود و سرانجام معیارهای ارزیابی شبکه، مانند زمان سفر برای هر سناریو برآورد می گردد. در این سمینار شبکه های مختلفی مورد تحلیل قرار گرفته است. به کمک این روش می توان ضمن ارزیابی شبکه حمل و نقل بعد از زلزله، به برآوردی از وضعیت بحران بعد از زلزله دست یافت. همچنین مسیرها را اولیت بندی نموده و برای توسعه یا ایجاد دست یافت. همچنین مسیرها را اولیت بندی نوده و برای توسعه یا ایجاد راههای جدید تصمیم گیری کرد. مراکز امدادی موجود را از نظر انجام تقویت اولیت بندی کرده و یا مراکز امدادی جدید را امکان یابی کرد، برای اولیت بندی کرده و یا مراکز امدادی جدید را مکان یابی کرد. برای مدیریت بحران و کنترل ترافیک پیش‌‌بینیها لازم انجام داده و تاثیر آنها را در عملکرد اجزاء شبکه حمل و نقل محاسبه کرد. این روش جدای از زلزله می تواند در مورد دیگری که شبکه حمل و نقل اعم ا شهری یا منطقه ای در معرض آسیب و کاهش ظرفیتهای احتمالی قرای می گیرد. مانند بارش باران یا برف سنگین و بروز تصادفات یا بمبارانهای هوائی مورد استفاده قرار گیرد.

فهرست

عنوان صفحه

1-1 مقدار................................................................................................................... 2

1-2 اهداف و دست آوردهای پروژه‌........................................................................... 5

2 بررسی کارهای انجام شده تاکنون............................................................................ 8

2-1 عملکرد اجزای شبکه بصورت مستقل................................................................. 9

2-1-1 عملکرد فیزیکی و آسیب پذیری..................................................................... 10

2-1-2 کارآیی............................................................................................................ 11

2-2-1 ازائة معیارهای کارایی..................................................................................... 11

2-2-2 بررسی تأخیرهای وارد از خرابی.................................................................... 17

2-2-3 اولیت دهی پلها برای بازسازی........................................................................ 20

2-3عملکرد کلی شبکة حمل و نقل............................................................................ 23

2-3-1 بررسی معیارهای کارایی شکبة تخریب شده................................................... 24

2-3-3 برآوردتأخیرهای وارده از خرابی..................................................................... 35

2-3-4 ارزیابی سیستم بیمارستانی منطقه‌ای............................................................... 38

2-3-5 ارزیابی ریسک منطقه‌ای................................................................................. 42

2-3-6زمان جمع شدن افراد امداد رسان..................................................................... 47

2-4سفرهای ترافیکی بعد از زلزله.............................................................................. 50

2-4-1-رابطة بین حجم سفرها و بازسازی بعد از زلزله............................................. 50

4-1 عملکرد شبکه‌های حمل و نقل ایران در زلزله‌های گذشته................................... 54

4-2 عملکرد شبکه های ح0مل و نقل دنیا در زلزله های اخیر.................................... 55

4-2-1زلزله کوبه ژاپن 1995...................................................................................... 56

4-2-1-1 پلها و راههای اصلی کوبه........................................................................... 57

4-2-1-2 راه آهن کوبه.............................................................................................. 59

4-2-1-3 سیستم متروی کوبه.................................................................................... 60

4-2-1-4 فرودگاههای اطراف کوبه............................................................................ 60

4-2-2 لزله نورث ریج. کالیفرنیا آمریکا 1994........................................................... 60

4-2-3 زلزله لوما پریتا، آمریکا 1989......................................................................... 61

4-2-4 زلزله ارمنستان 1988...................................................................................... 62

4-2-5 زلزله کاستاریا 1991....................................................................................... 63

4-2-6 زلزله مکزیکوسیتی، مکزیک 1995................................................................. 63

4-2-7 زلزله فیلیپین 1990......................................................................................... 63

4-2-8 زلزله ازمیت ترکیه 1999................................................................................ 63

5ستاریوی زلزله.......................................................................................................... 68

5-1کارهای انجام شده دردنیا در زمینه طراحی برمبنای سناریوی زلزله...................... 69

5-2پارامترهای موثر در تعریف سناریو....................................................................... 69

5-2-1 زلزله............................................................................................................... 70

5-2-2 مقیاس اندازه گیری زلزله............................................................................... 72

5-2-3 آنالیز زلزله ..................................................................................................... 72

5-2-4 پهنه بندی لرزه ای.......................................................................................... 72

5-2-5 روش‌ پهنه بندی حرکات زمین تحت اثر زلزله............................................... 73

5-2-5-1 لرزه خیزی................................................................................................. 73

5-2-5-2 کاهش شدت حرکات زمین در اثر دورشدن از مرکز زلزله......................... 73

5-2-5-3اثرات وضعیت محل برروی حرکات زمین لرزه.......................................... 74

5-2-6بررسی اثرات وضعیت محل برای پهنه بندی با دقت کم.................................. 74

5-2-7بررسی اثرات وضعتی محل برای پهنه‌بندی با دقت کم.................................... 74

5-2-8 بررسی اثرات وضعیت محل برای پهنه‌بندی با دقت زیاد................................ 75

5-2-9کارهای انجام شده در دنیا درزمینه پهنه‌‌بندی لرزه........................................... 76

6 تقاضا....................................................................................................................... 79

6-1 سفرهای خدماتی................................................................................................ 80

6-2 سفرهای امدادی.................................................................................................. 82

6-3 برآورد مجروحین................................................................................................ 84

6-3-1 ناحیه بندی ساختمانها.................................................................................... 85

6-3-2 طبقه بندی ساختمانها..................................................................................... 86

6-3-3 برآورد آسیبهای وارده به ساختمانها................................................................ 86

6-3-4 نسبت تلفات انسانی....................................................................................... 91

6-3-4-1 اعتبار سنجی تلفات برای شهرتهران........................................................... 95

6-3-4-2 برآورد تلفات برای شهرتهران................................................................... 96

7 بررسی رفتارهای انسانی.......................................................................................... 99

7-1 رفتار رانندگان در هنگام وقوع زلزله.................................................................. 100

7-1-1 عوامل موثر در وضعیت رفتار رانندگان....................................................... 100

7-1-2 مشکلات احتمالی ناشی از رفتار رانندگان وعوامل تشدید کنندة‌آن.............. 102

7-1-2-1اشغال سطح خیابانها................................................................................. 102

7-1-2-4 بروز تصادفات احتمالی........................................................................... 103

7-1-2-5 وسایل نقلیه رها شده.............................................................................. 104

7-1-2-6 هراس ناشی از زلزله و عواقب آن........................................................... 104

7-1-2-7 افزایش طول سفرها دراثر عدم اطلاع...................................................... 104

7-1-3 راههای مواجهه با این مشکلات.................................................................. 104

7-1-3-1 آموزش و اطلاع رسانی........................................................................... 105

7-1-3-2 تخلیه و بازگشایی مسیر.......................................................................... 105

7-2 رفتار رانندگان در استفاده از شبکه بعد از زلزله................................................ 106

7-3 رفتار نیروهای امنیتی و امدادی ....................................................................... 107

7-4 رفتار نیروهای مدیریت امدادی و انتظامی........................................................ 111

8 برآورد عرضه........................................................................................................ 115

8-1 برآورد شبکة حمل و نقل بعد از زلزله............................................................. 115

8-1-1 اجزاء شبکه.................................................................................................. 115

8-1-1-1 راهها ...................................................................................................... 115

8-1-1-2 تقاطعات ............................................................................................... 117

8-1-1-3 پلها ........................................................................................................ 119

8-1-2 پارامترهای ارزیابی شبکه............................................................................. 120

8-1-3 خرابی‌های مستقیم شبکه‌حمل و نقل بعد از زلزله....................................... 121

8-1-3-1 خرابی بدنة راه ....................................................................................... 122

8-1-3-2 تونل ...................................................................................................... 124

8-1-3-3 خرابی پل............................................................................................... 125

8-1-3-4 منحنیهای شکنندگی یا خرابی پلها.......................................................... 126

8-1-4 خرابی های غیر مستقیم شبکه حمل و نقل بعداززلزله................................ 130

8-1-4-1 خرابی تأسیسات جانبی مسیر................................................................. 131

8-1-4-2 عوامل ترافیکی....................................................................................... 131

8-2 برآورد مراکز امداد رسانی................................................................................ 132

8-2-1 پارامترهای مهم برای ارزیابی مراکز امدادی................................................. 133

8-2-2 ظرفیت پذیرش مجروح.............................................................................. 134

8-2-3 عملکرد بیمارستان بعد از زلزله.................................................................... 135

8-2-4 خرابی بیمارستانها........................................................................................ 136

9 توزیع................................................................................................................... 140

9-1 شبیه سازی...................................................................................................... 140

9-1-1 روشهای ضریب رشد.................................................................................. 142

9-1-2 ضریب رشد بکنواخت................................................................................. 143

9-1-3 روش میانگین ضریب رشد ........................................................................ 143

9-1-4 مدل فراتر ................................................................................................... 144

9-1-5 مدل دیترویت ............................................................................................. 145

9-1-6 ضرایب رشد با محدودیت دوگانه (روش فورنیس)..................................... 145

9-1-7 مزایا و معایب ضریب رشد.......................................................................... 146

9-1-8 مدل جاذبه .................................................................................................. 147

9-1-9 محدودیتهای مدل جاذبه ............................................................................. 149

9-1-10 مدل فرصت بینابینی ................................................................................. 150

9-2 توزیع به کک مدلهای برنامه ریزی خطی......................................................... 152

9-3 مقایسة بین مدلهای توزیع ............................................................................... 155

10 مدلهای تخصیص .............................................................................................. 159

10-1 تخصیص به روش هیچ یاهمه (کوتاهترین مسیر).......................................... 160

10-1-1 الگوریتم کوتاهترین مسیر.......................................................................... 161

10-2 تخصیص تعادل ی (ظرفیت محدود)............................................................. 162

10-2-1 روند تخصیص افزایشی............................................................................ 164

10-2-2 روند با سرعت تغییرات زیاد و کم............................................................ 165

10-3-3 روند میانگین متوالی ................................................................................ 165

10-3 تخصیص احتمالاتی ...................................................................................... 166

10-3-1 تخصیص احتمالاتی برمبنای شبیه‌سازی.................................................... 166

10-3-2 تخصیص احتالاتی نسبی .......................................................................... 168

10-4 روش برنامه ریزی خطی .............................................................................. 168

10-5 روشMcLaughiln .................................................................................. 169

11 تحلیل ریسک ................................................................................................... 171

11-1 شبیه سازی مونت کارلو................................................................................. 171

11-1-1 مزایای نمونه سازی مونت کارلو............................................................... 173

11-2 نمونه سازیLatin Hyper cube یا LHS ............................................... 173

11-3 مقایسه بین نمونه سازیLHS و مونت کارلو................................................ 175

11-4 توابع توزیع برای شبیه سازی......................................................................... 176

11-4-1 توابع توزیع............................................................................................... 177

11-5- دقت برآوردهای احتمالاتی.......................................................................... 177

12 ارائه مدل ........................................................................................................... 182

12-1 سناریوی زلزله .............................................................................................. 182

12-2 برآورد تقاضا ................................................................................................. 184

12-3 برآورد عرضه ................................................................................................ 188

12-3-1 برآورد شبکه حمل ونقل........................................................................... 189

12-3-2-1 @ Risk ............................................................................................ 192

12-4-1 الگوریتم کوتاهترین مسیر ........................................................................ 194

12-4-2 برنامه ریزی خطی ................................................................................... 195

12-4-3 نرم افزار مدل ........................................................................................... 196

12-4-4 قابلیت توسعه ........................................................................................... 197

12-4-4-1 درنظر گرفتن ترافیک غیرامدادی رسانی............................................... 197

12-4-4-2 درنظرگرفتن وضعیت کنترل برترافیک................................................. 198

12-4-4-3 در نظر گرفتن احتمالی ظرفیت مراکز امدادشده رسانی......................... 199

12-4-4-4 درنظردرنظرگرفت احتمالی ظرفیت مراکز امداد رسانی........................ 199

12-4-4-5 مبداء و مقصدها مجازی...................................................................... 199

12-4-4-6 استفاده از تابع ارزش زمان.................................................................... 199

12-5 ارزیابی شبکه ................................................................................................ 200

12-5-1 ارزیابی کل شبکه ..................................................................................... 202

12-5-2 ارزیابی اجزاء شبکه .................................................................................. 204

12-5-2-1 تحلیل حساسیت................................................................................... 204

13 بکارگیری مدل .................................................................................................. 202

13-1 شبکه ساده با یک مبداء و مقصد ................................................................... 208

13-1-1 روندانجام تحلیل شبکه ............................................................................ 209

13-2 شبکه متشکل از چند مبداء‌و مقصد................................................................ 212

13-2-1 نتایج تحلیل ............................................................................................. 214

14- پیشنهادات برای کارهای آینده......................................................................... 219

لیست اشکال

عنوان صفحه

شکل 2-1 تابع کارآیی زمان ....................................................................................... 14

شکل 2-2 .................................................................................................................. 21

شکل 2-3 تابع عملکرد منطقی a) حداقل معبرها b) کوتاهترین مسیر....................... 21

شکل 2-4 قابلیت اطمینان بهینه شبکه حمل و نقل باتوجه به منابع دردسترس............ 23

شکل2-5 حداکثرجریان ترافیک درشبکه حمل ونقل برحسب منابع‌ دردسترس.......... 23

شکل2-6 رابطه بین معیارهای کارایی T,D,Q نسبت به مقادیر قبل از زلزله برای قبل مختلف نرخ

خرابیl ..................................................................................................................... 26

شکل 2-7 همبستگی بین Q و D (5000 نمونه نسبت به مقادیر از زلزله سنجیده شده‌اند) 26

شکل 2-8 فاصلة نسبی جمعیت ساکن منطقه ازمراکز امدادی.................................. 28

شکل 2-9 رابطه بین درصد جمعیت آسیب‌ دیده وشدت زلزله................................... 39

شکل 2-10 رابطة بین تعداد تخت کمپ بیمارستانی و فاصلة حمل‌مجروح................ 41

شکل 6-1 فلوچارت برآورد خرابی برای ساختمانهای مسکونی................................. 87

شکل 6-2 نسبت خسارت وارده به ساختمانهای مسکونی درزلزله منجیل.................. 88

شکل 6-3 تابع‌آسیب‌پذیری ساختمانهای مسکونی به کاررفته در مطالعه JICA........ 88

شکل6-4 میانگین ضریب خرابی برحسب نمره‌سازه‌ای برای سازه‌PCI وO.22 = PGA 90

شکل 6-5 نسبت تلفات زلزله در ایران ...................................................................... 94

شکل 6-6 نسبت تعداد تلفات زلزله روزهنگام به شب هنگام..................................... 94

شکل 6-7 اعتبار سنجیی تلفات برآوردشده کوبرن واسپنس........................................ 95

شکل 6-8 توزیع تلفات انسانی درشب بدون نیروهای نجات (مدل گسل ری)......... 91

شکل 8-1 توابع خرابی برای حالتهای مختلف خرابی راههای شهری..................... 124

شکل 8-2توابع آسیب‌پذیر برای حالتهای مختلف خرابی اجراشده به روش حفاری و خاکبردای125

شکل 8-3 احتمال خرابی برای پلهای فولادی.......................................................... 128

شکل 8-4 احتمال خرابی برای پلهای بتنی.............................................................. 128

شکل 8-5 احتمال خرابی برای پل نوع 1 ث اب برای شتابg 8/0=PGA............. 129

شکل 8-6 احتمال خرابی برای پل نوع 3 ث اب برای شتابg 8/0=PGA............. 130

شکل8-7 احتمال خرابی برای پل نوع 6ث اب برای شتابg 8/0 = PGA ............ 130

شکل 8-8 نمودار خرابی ساختمان بیمارستانها......................................................... 138

شکل 9-1 تفاوت بین توابع مختلف جاذبه............................................................... 148

شکل 9-2 مقایسه مابین روش جاذبه، فرصت بینابینی و فرصت بینابینی رقابتی....... 156

شکل 10-1 توزیع هزینه‌هایی که‌درهر اتصال رانندگان آن رادرک می‌کنند............... 167

شکل11-1 رابطه بین X و F(x) و G(x) ............................................................. 172

شکل 11-2 مثال روش نمونه سازی آغازین بدون جایگزین................................... 174

شکل 11-3 مقایسه بین ث بپ و مونت کارلو......................................................... 175

شکل 11-4 ............................................................................................................ 179

شکل 12-1 روندکلی ارزیابی شبکه حمل و نقل بعد از بروز زلزله.......................... 184

شکله 12-2 روند برآورد تقاضا (سفرهای امدادی) بعداز بروززلزله......................... 185

شکل12-3 روند برآورد عرضه مراکز امدادی.......................................................... 189

شکل12-4 تابع آسیب پذیری تول 99 Hazus ..................................................... 191

شکله 12-5 روند برآورد شبکه حمل و نقل ........................................................... 192

شکل 12-6 وضعیتهای مختلف کنترل ترافیک........................................................ 198

شکل12-7 روند توزیع و تخصیص درشبکة حمل و نقل بعد از بروززلزله.............. 200

شکل 12-8 روند ارزیابی شبکة حمل و نقل بعد از بروز زلزله............................... 201

شکل 13-1 احتمال خرابی برای پل نوعHBRI برای شتاب g 8/0 = PGA ........ 207

شکل 13-2 شبکه ساده با یک مبداء و مقصد........................................................... 208

شکل 13-2 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط زمان حمل مجروح برای شدت زلزله g 60 به روش نمونه سازی مونت کارلو................................................................................................... 212

شکل 13-5 شبکه متشکل مونت کارلو.................................................................... 212

شکل 13-6 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت زلزله g 2/0 با نمونه سازی LHS ..................................................................................................................... 215

شکل 13-7 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت زلزله g و 4/0 با نمودارLHS ................................................................................................................................ 216

شکل 13-8 نمودار تورنادو، تحلیل حساسیت برای متوسط خرابی کل شبکه برای شدت g 6/0 با نمونه سازی LHS ................................................................................................................................ 211

تصویر الف-1 خرابی دربزرگراه هانشین کوبه ژاپن 1995....................................... 221

تصویر الف-2 آتش سوزی بعد از زلزله درشهر کوبن ژاپن1995............................ 222

تصویرالف-3 ترافیک بعد از زلزله درشهرکوبه ژاپن1995....................................... 222

تصویرالف-4 واژگونی پل در بزرگراه هانشین شهرکوبه ژاپن1995......................... 223

تصویرالف-5 خرابی دربزگراه هانشین شهر کوبه ژاپن1995................................... 223

تصویرالف-6 خرابی پایه پل بزرگراه هانشین، کوبه ژاپن1995................................ 224

تصویرالف-7 خرابی پل نیشینومیاکو با دهانه 252 متری کوبه ژاپن 1995............... 224

تصویرالف-8 خرابی خط آهن وانسدا دراههای جانبی، کوبه ژاپن........................... 225

تصویر الف-9 خرابی پل گاویون کانیون نورث ریج، کالیفرنیا آمریکا1994............. 225

تصویرالف-10 استفاده ازژاکت فولادی نورث ریج آمریکا1994.............................. 226

تصویرالف-11 انفجار خط لوله گاز و تاثیر آن برراه مجاور، نورث ریج‌1994......... 226

تصویر الف-12 خرابی درآزاد راه نیمیتز، اکلندا، زلزله لوما پریتا آمریکا 1989......... 22

تصویرالف-13 پل خلیج اکلند، لوما پریتا آمریکا 1989............................................ 227

تصویرالف-14ماشین آتش‌نشانی درترافیک شهرلنینکان، ارمنستان 1988................ 228

تصویرالف-15 تخریب بدنه راه براثر روانگرائی، کاستاریکا..................................... 1991

تصویرالف-16 تخریب شدید بدنه راه براثر روانگرایی، کاستاریکا........................... 1991

تصویرالف-17 واژگونی تریلی درجاده، کاستاریکا1991.......................................... 229

تصویرالف-18 تخریب بیمارستان، مکزیکو سیتی مکزیک1995.............................. 230

تصویرالف-19 خرابی پل کارمن، فیلیپین 1990...................................................... 230

تصویرالف-20 روانگرای درمرکز شهرداگویان،فیلیپین1990.................................... 231

تصویرالف-21 بیمارستان رستم آباد، منجیل ایران1990........................................... 231

تصویرالف-22 تخریب پل قدیمی، منجیل ایران1990............................................. 232

تصویرالف-23 تخریب بزرگراه اروپایی، ازمیت ترکیه1999.................................... 232

لیست جداول

عنوان صفحه

جدول2-1- مثالی از ضرایب تاخیر(برای پیاده روی).................................................. 49

جدول6-1 نمره مقدماتی خطرسازه BSH برمبنای ATC –21................................ 91

جدول شماره6-2 نمادهای ضرایب اصلاح کارآئی ساختمان....................................... 91

جدول6-3 نسبت تلفات درزلزله‌های ایران................................................................. 93

جدول8-1 طبقه بندی تقاطعات درتحلیل لرزه شبکه............................................... 118

جدول 8-2 معیارهای کارایی شبکة حمل و نقل درشرایط عادی............................. 120

جدول8-3 مقادیر میانه وضریب توزیع نرمال لگاریتمی برای راههای شهری.......... 123

جدول8-4 پارامترهای توابع خرابی تونل HAZUS99 ......................................... 125

جدول8-5 خلاصه خرابی های ثبت شده در زلزله کوبه 1995................................ 127

جدول 8-6 ضرایب منحنیهای خرابی...................................................................... 128

جدول8-7 احتمال خرابی کامل و کوتاه مدت بیماستان برحسب درصد................... 135

جدول8-8 احتمال وقفه درخدمات بیمارستان.......................................................... 136

جدول10-1 نمایی از طبقه‌بندی روشهای تخصیصی ترافیک................................... 160

جدول10-2 ضرایب اصلاح شدهBPR و 356 NCHRP و 1988 ...................... 164

جدول13-1 درصد احتمال وقوع وضعیت خرابی برای سه نوع پل انتخابی............. 207

جدول13-2 مشخصات شبکه ساده با یک مبداء و مقصد......................................... 209

جدول13-3 مقایسه بین نتایج روشهای مختلف نمونه سازی و مقدارتئوری........... 210

جدول13-4 مقادیرآماری تحلیل معیارهای کارایی شبکه ساده (روش‌مونت‌کارل).... 211

جدول13-5 مشخصات شبکه متشکل از دو مبداء و مقصد...................................... 213

جدول13-6 مشخصات آماری معیاری ارزیابی شبکه برای سناریوهای مختلف (به روش LHS) 214

موانع رشد شهر نی ریز در روزنه زمان (گذشته، حال، آینده)

الف: موانع طبیعی رشد

1- وجود کویرها و شورزارها

به علت وجود لایه های ژیپس و نمک در نزدیکی سطح زمین بخصوص در قسمت شمال غرب این منطقه باعث بوجود آمدن شورزارها و کویرهای محدود می شود که این خود یک عامل منفی در جهت محدود کردن گسترش شهر در این قسمت می گردد.

2- سیلاب های متمادی

بعلت موقعیت ژئو مورفولوژی این شهر که بعلت قرار گرفتن در روی مخروط افکنه بزرگ شیب منطقه طوری است که با کمترین ریزش باران باعث جاری شدن سیلاب ها می گردد که از قدیم الایام یکی از مهمترین عوامل مخرب این شهر بوده است بطوریکه این شهر از زمان هخامنشیان تاکنون سه بار دستخوش سیل قرار گرفته که کلاً باعث جابجائی محل اصلی شهر گردیده و در مورد چهارم این شهر در محل فعلی قرار گرفته است. بطوریکه گفته می شود در حوالی این شهر نیز محلی به نام شهر سبا قرار داشته که بر اثر سیل تخریب گردیده که هم اکنون نیز با وجود اینکه خاک و خار و جلگه ای بی آباد از آن چیز بی مشهود نیست به نام «راسته بازار» معروف است. همچنین اثرات سیل را در سال 1365 شاهد بودیم که موجب خسارات فراوان در کل شهرستان مورد نظر و تخریب کامل یکی از محلات قدیمی و با سابقه شهر گردید (محله سادات)

3- خشکسالی

یکی دیگر از عوامل منفی در محدود کردن رشد شهر در این ناحیه خشکسالی های متمادی خصوصاً گریبانگیر مردم این منطقه است که خود باعث محدود شدن فعالیت های اقتصادی و در نتیجه رکود سرمایه گذاری در اموری که باعث رشد و توسعه و ترقی شهر می گردد می باشد.

4- وجود کوه ها

قرار گرفتن کوه های بلند در سه طرف شهر نی ریز که بطور ممتد و زنجیره وار در شمال- جنوب و مشرق وجود دارند خود نیز در آینده باعث عدم گسترش شهر و شهرنشینی به این سه قسمت و در این سه جهت می گردد.

5- وجود دریاچه های شور

وجود دریاچه بختگان در سمت شمال غرب این منطقه علاوه بر اینکه زمین های ساحلی را بعلت شور بودن غیرقابل استفاده می کند خود وجود دریاچه نیز عاملی در محدود کننده در امر گسترش شهر در آینده می گردد.

ب: موانع انسانی رشد شهر نی ریز

1- عدم برنامه ریزی صحیح از طرف اولیاء شهر

از قدیم الایام تاکنون این شهرستان با وجود اینکه بزرگان و علماء و متخصصین فراوانی را در رشته متنوع علوم به جامعه تحویل داده است اما همیشه خود از داشتن مسئولین دلسوز که با یک برنامه ریزی شهری صحیح بتوانند در امر گسترش صحیح و عاقلانه عمل نماید محروم بوده و یا اینکه تعداد آنها انگشت شمار بوده است بنابراین همین عامل (عدم برنامه ریزی صحیح) عوامل منفی دیگری را ایجاد خواهد کرد و خسارات جبران ناپذیری را به ارمغان خواهد آورد.

2- عدم تفاهم مردم

مردم شهر نی ریز برخلاف دیگر شهرهای اطراف خود همیشه از اختلاف و چندگانگی رنج می برده است و همین عامل نیز یکی از عوامل مؤثر در رکود و عقب ماندن و درجا زدن اقتصاد و زندگ یو فرهنگ شهری در این محدوده گردیده است.

تأمین آب در محلات قدیمی شهر

محلات نی ریز قدیم که بصورت مجزا و پراکنده بدور هسته اصلی و مرکزیت شهر قرار داشته شکل گیری و نحوه قرار گیری آنان بیشتر تحت تأثیر زمین و خاک کشاورزی منطقه بوده است. چرا که با توجه به شیب عمومی منطقه که از شرق به غرب است و جریان قنوات تمام سطح زمین ها زراعی را در برمی گرفت بنابراین اثر چندانی در نحوه قرارگیری این محلات نداشته است که برای اثبات این سخن نحوه تأمین آب آشامیدنی و قابل مصرف محلات قدیم را در ذیل می اوریم:

بطور کلی بعلت عدم وجود یک جریان دائمی آب در محلات برای جبران این نقیصه هر خانه ای برای خود دارای یک برکه کوچک (آب انبار) می باشد که در شب هنگام وقتی که جریان آب قنوات تمیز می شد آنها را پر از آب می کرده اند. اما برای مصرف عمومی و بخصوص برای فصول گرم سال نیز از آب انبارهای بزرگ که کلاً تعداد آنها به 3 عدد می رسید استفاده می نمودند که نحوه کار بدین صورت بوده که در شب های زمستان و یخبندان آب سرد را وارد مخازن بزرگ این آب انبارها می کرده و روی آن می بستند و مقداری نمک هم درون آن می ریخته اند که این انبارهای بزرگ «برکه شیر» می گفته اند و دارای چندینپله می بوده است و در تابستان از آب سرد آن استفاده می کرده اند.

مهمترین آب انبارهای زرگ عبارتند از:

1- آب انبار شیر حاج عبدالکریم (محله زیرکان)

2- آب انبار شیر حنان (روبروی باغ سروی)

3- آب انبار شیر محله (کوی سجاد)

علاوه بر این آب انبارهای عمومی و خصوصی بعضی از مردم نیز در خانه های خود اقدام به حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق حدوداً 20 الی 30 متری کرده و به آب می رسیدند که برای مصارف داخلی از آن استفاده می کرده اند.

جغرافیای تاریخی

با توجه به اسناد معتبر موجود نی ریز یکی از کهن ترین شهرستان های استان فارس و با سوابق کهن و تاریخی می باشد همانطور که در بحث علت وجودی نی ریز در بحث جغرافیای شهری اشاره شد منطقه ای که در حال حاضر بنام نی ریز معروف گردیده در دوران داریوش کبیر از شهرهای آباد و پرجمعیت فارس بوده است و به استناد لوحه های سنگی که بر اثر کاوش های علمی از تخت جمشید بدست آمده (کتیبه مذبور به خط میخی نقد شده) در زمان هخامنشیان (داریوش کبیر) نای زی (کارگاه اسلحه سازی) نامیده می شده چه در آن دوره بیش از 700 کارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش کبیر بوده است و آثار باقی مانده در یکی از محلات قدیمی شهر نی ریز بنام شاد خانه که در اصل شاز خانه به معنای (تیزگر خانه) بوده مؤید این قول است و هنوز قطعات پولادین که به نام پولاد شادخانه بدست آمده در نوع خود کم نظیر می باشد.

آنچه مسلم است نی ریز دارای سوابق کهن است که در هزاران سال قبل شهری پرجمعیت بوده خصوصاً به خاطر معادن آهن و پولادی که در گوشه و کنار آن وجود داشته است هم اکنون آثار و علائمی که حاکی از کارگاه های رزه سازی و نیزه و تیرسازی بوده خصوصاً د رمحلات شادخانه و اطراف تپه سنگی قلات خواجه خضر دیده می شود و ساختمان های مستحکم در آبرو دومسیل رودخانه گاو چاهی مشاهده می گردد که مؤید این ادعاست و نیز در اطراف و جوانب تپه های پایین شهر تپه های خاکی وجود دارد و معلوم می شود که این ساختمان های گلی و خاکی بوده که به مرور زمان حصار و جدارهای آن ها دستخوش عوارض جوی و برف و باران گردیده و به احتمال چنانچه از این تپه ها خاک برداری شود صدق این مدعا ثابت خواهد شد گفته می شود که این حوالی بقایای شهری است که به شهر سبا معروف بوده و در حال حاضر هم با وجود اینکه جز خاک و خار و جلگه ای بی آبادی از آن چیزی مشاهده نمی گردد به راسته بازار معروف است. ضمناً با ید به این نکته توجه نمود که نی ریز سالیان دراز که دامنه آن تا اواخر سلطنت قاجار کشیده می شود پیوسته مورد تهاجم و یورش جاه طلبانی بوده که برای جلب منافع و استحکام مقام خود مرتباً آتش نفاق را در محل دامن می زد تا بدان وسیله به مقاصد خود نائل شود و این اختلاف بیشتر از ناحیه فئودالها و قدرت های منطقه ای ناشی می شده که با یکدیگر نیز همبستگی و قرابت نزدیک داشته اند ولی به منظور نیل به مراد خویش با یکدیگر گلاویز می شده اند و از قتل و غارت اموال طرف متخاصم نیز مضیقه نمی ورزیده اند. عامل دیگر سرشناسان و خوانین مناطق کوهستانی داراب از قبیل بنایگان و لایدنگو و لای گرد و شکرویه می باشد و آنها نیز گاهگاهی به این منطقه یوروش برده و به غارت و چپاول مردم دست می زدند.

همانطور که بیان گردید نی ریز یکی از شهرهای قدیمی فارسی محسوب می گردد و از جمله دلائل و آمار بسیار ارزنده شهر مذکور مسجد بسیار زیبا و قدیمی می باشد که به طور مختصر به آن اشاره می شود.

مسجد جامع کبیر

این مسجد بسیار زیبا برای اولین بار توسط آندره گدار مدیر کل سابق باستان شناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده و در کتاب آثار نشر ایران مطالبی راجع به این مسجد درج گردیده است و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ابواندار عصر بنا گشته و بقیه قسمت های بنای فعلی مسجد بتدریج در قرون متمادی ساخته شده است. قدیمی ترین قسمت مسجد ایوانی است که در قسمت جنوبی مسجد مشاهده می شود بناهای پیرامون آن الحاقی است. ایوان مسجد دارای طاقی گهواره ای بود و ضلع پیشین ایوان سرتاسر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود می کند که محراب قدیمی در همین دیوار است. اضلاع شرقی و غربی هر یک دارای پنج طاق های عمیق است که فعلاً از صورت طاق هائی خارج گردیده است. تاریخ های تعمیرات و تغییرات ایوان بر سردر و ورودی و قدیمی ترین تاریخ ها در محراب ایران بچشم می خورد. قدیمی ترین تاریخی که در مسجد جامع نی ریز به چشم می خورد 363 سال بنای محراب و ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمی تر از آن نیز در مسجد وجود داشته که از میان رفته، لازم به تذکر است که محراب مسجد دارای تاریخ های متعددی می باشد. کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری محسوب می شود، حاشیه ای از گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دو محراب نصب شده که اسامی 12 امام را با خط زیبائی خاصی بر دور آن گچ بری نموده اند. محراب دارای گچ بری های بسیار زیباست و آیات قرآن به خط کوفی و در بین تزئینات گچ بری دیده می شود این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است. بر پیشان یقوس محراب با خط ثلث چنین نوشته شده است: « لا اله الا الله الملک الحق المبین محمد الرسول الله الصادق» تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن بمیان آمد به ادوار زیرین تعلق دارند. تاریخ 363 مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور انجام شده است و تاریخ 460 مذکور مربوط به تعمیرات در دوره سلجوقیان زمان سلطنت ایل ارسلان سلجوقی است. تاریخ 560 مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و در زمان سلطنت ایل ارسلان خوارزمشاهی در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه ها گچ بری شده قرار دارد. بر پیشانی درب ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها 300 هجری مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه می باشد.

مقدمه ای بر جغرافیای شهری

جغرافیای شهری در حال حاضر یکی از مباحث عمده و خیلی مهم جغرافیای انسانی را تشکیل می دهد. مطالعه مراحل پیدایش و تکامل شهرها و علل آن امروزه برای ما اهمیت بسزائی دارد زیرا علاوه بر شناسایی شهرهای ایران از دیرباز تاکنون، امروزه مسئله توسعه شهر و نفوذ و گسترش آن در قدیم ترین معیشت های دیگر و تحت الشعاع قرار دادن آن ها و مسائلی از قبیل افزایش درجه شهرنشینی، مهاجرپذیری و مشکلات حادی از قبیل ایجاد تسهیلات رفاهی، خدماتی، آموزشی، مسکن و لزوم برنامه ریزی های اقتصادی را بوجود می آورد.

بنابراین با توجه به مطالب فوق از آنجائی که فقر منابع اطلاعاتی دقیق بخصوص در مورد شهرهای ایران و خصوصاً در نواحی عقب افتاده و کمتر توجه شده، کاملاً ملموس می باشد. بنابراین سعی شد که مطالعه ای بخواهد در این زمینه صورت گیرد از همین مناطق باشد بنابراین از آنجائی که این شهر (نی ریز) یکی از قدیم ترین شهرهای ایران می باشد گردآورنده سعی کرده است در این زمینه قدمی هر چند کوتاه و مسیری هر چند مبهم و نااستادانه را بردارد شاید که این عمل جرقه ای باشد برای فعالیت دیگر عزیزان استاد و محققین و کاردانان این شهرستان.