موانع رشد شهر نی ریز در روزنه زمان (گذشته، حال، آینده)

الف: موانع طبیعی رشد

1- وجود کویرها و شورزارها

به علت وجود لایه های ژیپس و نمک در نزدیکی سطح زمین بخصوص در قسمت شمال غرب این منطقه باعث بوجود آمدن شورزارها و کویرهای محدود می شود که این خود یک عامل منفی در جهت محدود کردن گسترش شهر در این قسمت می گردد.

2- سیلاب های متمادی

بعلت موقعیت ژئو مورفولوژی این شهر که بعلت قرار گرفتن در روی مخروط افکنه بزرگ شیب منطقه طوری است که با کمترین ریزش باران باعث جاری شدن سیلاب ها می گردد که از قدیم الایام یکی از مهمترین عوامل مخرب این شهر بوده است بطوریکه این شهر از زمان هخامنشیان تاکنون سه بار دستخوش سیل قرار گرفته که کلاً باعث جابجائی محل اصلی شهر گردیده و در مورد چهارم این شهر در محل فعلی قرار گرفته است. بطوریکه گفته می شود در حوالی این شهر نیز محلی به نام شهر سبا قرار داشته که بر اثر سیل تخریب گردیده که هم اکنون نیز با وجود اینکه خاک و خار و جلگه ای بی آباد از آن چیز بی مشهود نیست به نام «راسته بازار» معروف است. همچنین اثرات سیل را در سال 1365 شاهد بودیم که موجب خسارات فراوان در کل شهرستان مورد نظر و تخریب کامل یکی از محلات قدیمی و با سابقه شهر گردید (محله سادات)

3- خشکسالی

یکی دیگر از عوامل منفی در محدود کردن رشد شهر در این ناحیه خشکسالی های متمادی خصوصاً گریبانگیر مردم این منطقه است که خود باعث محدود شدن فعالیت های اقتصادی و در نتیجه رکود سرمایه گذاری در اموری که باعث رشد و توسعه و ترقی شهر می گردد می باشد.

4- وجود کوه ها

قرار گرفتن کوه های بلند در سه طرف شهر نی ریز که بطور ممتد و زنجیره وار در شمال- جنوب و مشرق وجود دارند خود نیز در آینده باعث عدم گسترش شهر و شهرنشینی به این سه قسمت و در این سه جهت می گردد.

5- وجود دریاچه های شور

وجود دریاچه بختگان در سمت شمال غرب این منطقه علاوه بر اینکه زمین های ساحلی را بعلت شور بودن غیرقابل استفاده می کند خود وجود دریاچه نیز عاملی در محدود کننده در امر گسترش شهر در آینده می گردد.

ب: موانع انسانی رشد شهر نی ریز

1- عدم برنامه ریزی صحیح از طرف اولیاء شهر

از قدیم الایام تاکنون این شهرستان با وجود اینکه بزرگان و علماء و متخصصین فراوانی را در رشته متنوع علوم به جامعه تحویل داده است اما همیشه خود از داشتن مسئولین دلسوز که با یک برنامه ریزی شهری صحیح بتوانند در امر گسترش صحیح و عاقلانه عمل نماید محروم بوده و یا اینکه تعداد آنها انگشت شمار بوده است بنابراین همین عامل (عدم برنامه ریزی صحیح) عوامل منفی دیگری را ایجاد خواهد کرد و خسارات جبران ناپذیری را به ارمغان خواهد آورد.

2- عدم تفاهم مردم

مردم شهر نی ریز برخلاف دیگر شهرهای اطراف خود همیشه از اختلاف و چندگانگی رنج می برده است و همین عامل نیز یکی از عوامل مؤثر در رکود و عقب ماندن و درجا زدن اقتصاد و زندگ یو فرهنگ شهری در این محدوده گردیده است.

تأمین آب در محلات قدیمی شهر

محلات نی ریز قدیم که بصورت مجزا و پراکنده بدور هسته اصلی و مرکزیت شهر قرار داشته شکل گیری و نحوه قرار گیری آنان بیشتر تحت تأثیر زمین و خاک کشاورزی منطقه بوده است. چرا که با توجه به شیب عمومی منطقه که از شرق به غرب است و جریان قنوات تمام سطح زمین ها زراعی را در برمی گرفت بنابراین اثر چندانی در نحوه قرارگیری این محلات نداشته است که برای اثبات این سخن نحوه تأمین آب آشامیدنی و قابل مصرف محلات قدیم را در ذیل می اوریم:

بطور کلی بعلت عدم وجود یک جریان دائمی آب در محلات برای جبران این نقیصه هر خانه ای برای خود دارای یک برکه کوچک (آب انبار) می باشد که در شب هنگام وقتی که جریان آب قنوات تمیز می شد آنها را پر از آب می کرده اند. اما برای مصرف عمومی و بخصوص برای فصول گرم سال نیز از آب انبارهای بزرگ که کلاً تعداد آنها به 3 عدد می رسید استفاده می نمودند که نحوه کار بدین صورت بوده که در شب های زمستان و یخبندان آب سرد را وارد مخازن بزرگ این آب انبارها می کرده و روی آن می بستند و مقداری نمک هم درون آن می ریخته اند که این انبارهای بزرگ «برکه شیر» می گفته اند و دارای چندینپله می بوده است و در تابستان از آب سرد آن استفاده می کرده اند.

مهمترین آب انبارهای زرگ عبارتند از:

1- آب انبار شیر حاج عبدالکریم (محله زیرکان)

2- آب انبار شیر حنان (روبروی باغ سروی)

3- آب انبار شیر محله (کوی سجاد)

علاوه بر این آب انبارهای عمومی و خصوصی بعضی از مردم نیز در خانه های خود اقدام به حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق حدوداً 20 الی 30 متری کرده و به آب می رسیدند که برای مصارف داخلی از آن استفاده می کرده اند.

جغرافیای تاریخی

با توجه به اسناد معتبر موجود نی ریز یکی از کهن ترین شهرستان های استان فارس و با سوابق کهن و تاریخی می باشد همانطور که در بحث علت وجودی نی ریز در بحث جغرافیای شهری اشاره شد منطقه ای که در حال حاضر بنام نی ریز معروف گردیده در دوران داریوش کبیر از شهرهای آباد و پرجمعیت فارس بوده است و به استناد لوحه های سنگی که بر اثر کاوش های علمی از تخت جمشید بدست آمده (کتیبه مذبور به خط میخی نقد شده) در زمان هخامنشیان (داریوش کبیر) نای زی (کارگاه اسلحه سازی) نامیده می شده چه در آن دوره بیش از 700 کارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش کبیر بوده است و آثار باقی مانده در یکی از محلات قدیمی شهر نی ریز بنام شاد خانه که در اصل شاز خانه به معنای (تیزگر خانه) بوده مؤید این قول است و هنوز قطعات پولادین که به نام پولاد شادخانه بدست آمده در نوع خود کم نظیر می باشد.

آنچه مسلم است نی ریز دارای سوابق کهن است که در هزاران سال قبل شهری پرجمعیت بوده خصوصاً به خاطر معادن آهن و پولادی که در گوشه و کنار آن وجود داشته است هم اکنون آثار و علائمی که حاکی از کارگاه های رزه سازی و نیزه و تیرسازی بوده خصوصاً د رمحلات شادخانه و اطراف تپه سنگی قلات خواجه خضر دیده می شود و ساختمان های مستحکم در آبرو دومسیل رودخانه گاو چاهی مشاهده می گردد که مؤید این ادعاست و نیز در اطراف و جوانب تپه های پایین شهر تپه های خاکی وجود دارد و معلوم می شود که این ساختمان های گلی و خاکی بوده که به مرور زمان حصار و جدارهای آن ها دستخوش عوارض جوی و برف و باران گردیده و به احتمال چنانچه از این تپه ها خاک برداری شود صدق این مدعا ثابت خواهد شد گفته می شود که این حوالی بقایای شهری است که به شهر سبا معروف بوده و در حال حاضر هم با وجود اینکه جز خاک و خار و جلگه ای بی آبادی از آن چیزی مشاهده نمی گردد به راسته بازار معروف است. ضمناً با ید به این نکته توجه نمود که نی ریز سالیان دراز که دامنه آن تا اواخر سلطنت قاجار کشیده می شود پیوسته مورد تهاجم و یورش جاه طلبانی بوده که برای جلب منافع و استحکام مقام خود مرتباً آتش نفاق را در محل دامن می زد تا بدان وسیله به مقاصد خود نائل شود و این اختلاف بیشتر از ناحیه فئودالها و قدرت های منطقه ای ناشی می شده که با یکدیگر نیز همبستگی و قرابت نزدیک داشته اند ولی به منظور نیل به مراد خویش با یکدیگر گلاویز می شده اند و از قتل و غارت اموال طرف متخاصم نیز مضیقه نمی ورزیده اند. عامل دیگر سرشناسان و خوانین مناطق کوهستانی داراب از قبیل بنایگان و لایدنگو و لای گرد و شکرویه می باشد و آنها نیز گاهگاهی به این منطقه یوروش برده و به غارت و چپاول مردم دست می زدند.

همانطور که بیان گردید نی ریز یکی از شهرهای قدیمی فارسی محسوب می گردد و از جمله دلائل و آمار بسیار ارزنده شهر مذکور مسجد بسیار زیبا و قدیمی می باشد که به طور مختصر به آن اشاره می شود.

مسجد جامع کبیر

این مسجد بسیار زیبا برای اولین بار توسط آندره گدار مدیر کل سابق باستان شناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه های محراب آن خوانده و در کتاب آثار نشر ایران مطالبی راجع به این مسجد درج گردیده است و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ابواندار عصر بنا گشته و بقیه قسمت های بنای فعلی مسجد بتدریج در قرون متمادی ساخته شده است. قدیمی ترین قسمت مسجد ایوانی است که در قسمت جنوبی مسجد مشاهده می شود بناهای پیرامون آن الحاقی است. ایوان مسجد دارای طاقی گهواره ای بود و ضلع پیشین ایوان سرتاسر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود می کند که محراب قدیمی در همین دیوار است. اضلاع شرقی و غربی هر یک دارای پنج طاق های عمیق است که فعلاً از صورت طاق هائی خارج گردیده است. تاریخ های تعمیرات و تغییرات ایوان بر سردر و ورودی و قدیمی ترین تاریخ ها در محراب ایران بچشم می خورد. قدیمی ترین تاریخی که در مسجد جامع نی ریز به چشم می خورد 363 سال بنای محراب و ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمی تر از آن نیز در مسجد وجود داشته که از میان رفته، لازم به تذکر است که محراب مسجد دارای تاریخ های متعددی می باشد. کتیبه های محراب مذکور از نمونه های جالب گچ بری محسوب می شود، حاشیه ای از گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دو محراب نصب شده که اسامی 12 امام را با خط زیبائی خاصی بر دور آن گچ بری نموده اند. محراب دارای گچ بری های بسیار زیباست و آیات قرآن به خط کوفی و در بین تزئینات گچ بری دیده می شود این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است. بر پیشان یقوس محراب با خط ثلث چنین نوشته شده است: « لا اله الا الله الملک الحق المبین محمد الرسول الله الصادق» تاریخ های محراب که در بالا از آن سخن بمیان آمد به ادوار زیرین تعلق دارند. تاریخ 363 مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور انجام شده است و تاریخ 460 مذکور مربوط به تعمیرات در دوره سلجوقیان زمان سلطنت ایل ارسلان سلجوقی است. تاریخ 560 مربوط می شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و در زمان سلطنت ایل ارسلان خوارزمشاهی در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه ها گچ بری شده قرار دارد. بر پیشانی درب ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها 300 هجری مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه می باشد.

مقدمه ای بر جغرافیای شهری

جغرافیای شهری در حال حاضر یکی از مباحث عمده و خیلی مهم جغرافیای انسانی را تشکیل می دهد. مطالعه مراحل پیدایش و تکامل شهرها و علل آن امروزه برای ما اهمیت بسزائی دارد زیرا علاوه بر شناسایی شهرهای ایران از دیرباز تاکنون، امروزه مسئله توسعه شهر و نفوذ و گسترش آن در قدیم ترین معیشت های دیگر و تحت الشعاع قرار دادن آن ها و مسائلی از قبیل افزایش درجه شهرنشینی، مهاجرپذیری و مشکلات حادی از قبیل ایجاد تسهیلات رفاهی، خدماتی، آموزشی، مسکن و لزوم برنامه ریزی های اقتصادی را بوجود می آورد.

بنابراین با توجه به مطالب فوق از آنجائی که فقر منابع اطلاعاتی دقیق بخصوص در مورد شهرهای ایران و خصوصاً در نواحی عقب افتاده و کمتر توجه شده، کاملاً ملموس می باشد. بنابراین سعی شد که مطالعه ای بخواهد در این زمینه صورت گیرد از همین مناطق باشد بنابراین از آنجائی که این شهر (نی ریز) یکی از قدیم ترین شهرهای ایران می باشد گردآورنده سعی کرده است در این زمینه قدمی هر چند کوتاه و مسیری هر چند مبهم و نااستادانه را بردارد شاید که این عمل جرقه ای باشد برای فعالیت دیگر عزیزان استاد و محققین و کاردانان این شهرستان.