« مقدمه »

در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه‌های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می‌توان در برخی زمینه‌ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی‌ها اجساد مردگان را می‌سوزاندند و شیوه‌ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن‌ها به شمار می آید.

تاج محل در ناحیه واقع در هند شمالی است که یکی از زیباترین بناهای موجود در جهان می باشد. این بنا توسط امپراتور مغول « شاه جهان » برای همسرش « ممتاز محل » ساخته شده است تا در آنجا مدفون گردد تاریخ شروع ساخت این بنا در سال 1631 میلادی بوده است و خود امپراتور نیز در آنجا بعد از وفات در سال 1666 میلادی دفن شده است. سنگفرش ورودی این بنا زیبا با ماسه سنگ قرمز فرش شده است که با ورود از دروازه ورودی آن وارد باغی زیبا می‌شویم که جوی‌های زیبایی از میان درختان سرو به شکل دلربایی عبور می‌کنند در قسمت پایانی این جریان آب روح انگیز « تاج محل » بر روی یک تراس مرمری ایستاده است این شاهکار هنر معماری گنبددار، که به شکل مربع است در هر ضلع آن یک مناره باریک گنبد زیبای آن را محاط کرده است.

مقبره امپراتور و همسرش یک تالار هشت ضلعی گنبددار است که دیوارهای آن به شکل بسیار زیبایی با سنگ‌های مرمر که هنرمندانه حکاکی شده‌اند تزئین شده است.

فصل اول : بنای تاج محل

بخش 1 ) : تاج محل مزار چه کسی است؟

تاج محل مزار ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه جهان است.

ارجمند بانو نوة پسری شخصی به نام میرزا غیاث‌الدین شیرازی بود. میرزا غیاث‌الدین شخصی ایرانی بود که با خانواده‌اش در دورة اکبر، ( سلطنت 14 – 963 ه ق ) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دورة فرزند اکبر، جهانگیر ( سلطنت 1037 – 1014 ه ق ) چنان بود که به عالی ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافتف زیرا جهانگیر با مهرالنساء ملقب به نور جهان، دختر میرزا غیاث‌الدین ازدواج کرد. آصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهرالنساء نیز به عنوان سپهسالار انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت فوق‌العاده‌ای برخوردار شد و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال ورزیدند.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزادة نورجهان، ملکة کشور بود که با شاهزاده خرّم، فرزند جهانگیر ازدواج کرد و فرزندانی از او به دنیا آورد. شاهزاده خرّم که مورد بی‌مهری نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک پدر زن خود، آصف خان توانست بر رقبای خود پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام شاه جهان شهرت یافت، همسر او نیز به ممتاز محل ملقب شد.

گفته‌اند شاه جهان همسرش را بسیار دوست داشت و در همة سفرها از جمله سفرهای جنگی نیز او را همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدن شاه جهان روی داد و او برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شد، ارجمند بانو را که در آن هنگام باردار بود، همراه خود برد. در روزی که پادشاه در جنگ با سپاه دشمن بود، شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده است، و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد، به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند : « ... شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عنقریب مسافر هستم ... شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پر حسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده است برای نام و نشان همین کفایت می کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد. اعلیحضرت هر دو وصیت را به دل و جان قبول فرمودند ... ».

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه جهان به همسرش چنان بود که تمام موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت همسرش را در نظر گرفت و چنان که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (1040 تا 1076 ه ق ) مجرد ماند و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، زیرا اورنگ‌زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش داراشکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. او پدر را دستگیر و زندانی کرد برادرش را به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت.

شاه جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (1040 ه ق ) دستور داد مزاری برای او ساخته شود. بنای مزار در زمینی در کنار رودخانه جمنا شروع شد و هفده سال به طول انجامید تا در سال 1057 ه ق طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.

همسر وی در این مدت قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی و در کران دیگر رود بر پا کند و این دو بنا را با پلی بهم وصل سازد به نشانة آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم درمی‌گذرد قرار بود برخلاف بنا تاج محل که از مرمر سفید بود آرامگاه شاه از حریر سیاه باشد اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز بنا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام گیرد.

بخش 2 ) : تاج محل و خصوصیات ظاهری آن

هنگامی که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان، مهندسان و استادان را از هند، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورده معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت‌های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر دارای پیشینه‌های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنابراین شگفت‌انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد.

بنای آرامگاه بر روی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول 374 × 141 و صفه دوم 120 × 120 ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنة نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالباً گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند. در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است. بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است. در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی ( گلابی ) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک د رچهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه‌ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی د ربخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنابراین، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی‌های معماری ایرانی دانست.

بازشو

عبارت است از کلیه بازشدگی‌های موجود در پوسته خارجی ساختمان که جهت به وجود آوردن دسترسی، تأمین روشنایی، دید به خارج، تهویه وتعویض هوا مورد استفاده قرار می‌گیرند. مانند انواع درها، نورگیرها، پنجره‌ها و ...

بایم‌وارونه

عبارت است از بام تخت. بعد از شیب‌بندی واجرای عایق حرارتی درآن‌ها انجام می پذیرد.

بخاربندی

چنانچه از نفوذ بخار آب در پوسته بر اثر اختلاف فشار جزیی بخار آب در دو طرف پوسته جلوگیری گردد به این عمل بخاربندی می‌گویند.

معیان

معیان سطحی عبارت است از ایجاد قطرات آب بر روی عنصر ساختمانی. میعان عمقی عبارت است از تشکیل قطرات آب در داخل منافذ عنصر ساختمانی به حدی که به مرز جاری شدن برسد.

نشت هوا

عبارت است از ورود ویا خروج هوا در ساختمان از خلل و فرج‌هایی غیر از محل‌های در نظر گرفته شده جهت تعویض هوا.

هوابندی

عبارت است از جلوگیری از نفوذ هوا از خارج ساختمان به داخل یا نشت هوا از داخل ساختمان به خارج از طریق پوسته ویا درزهای عناصر سازنده آن.

در اقلیم‌های گرم و خشک، گرم ومرطوب و سرد کوهستانی که عدم انتقال حرارت از داخل به بیرون و یا بالعکس اهمیت دارد می‌توان با دو جداره کردن دیوارهای خارجی کارآرایی دیوارها را دو چندان کرد و مقاوم حرارتی آن‌ها را بالا برد. چون هوا عایق مناسبی می‌باشد اساساً هرچه مواد و مصالح ساختمانی متخلخل‌تر باشند در برابر گرما، صوت و الکتریسته عایق‌تر می‌باشند و برعکس هرچه مواد و مصالح به کار رفته توپُرتر و چگال‌تر باشند راحت‌تر گرما و صوت و الکتریسیته را از خود عبور می‌دهند.

اساساً تابش نور به پنجره با زاویه 45 درجه مطلوب باشد. اگر زاویه تابش از این مقدار کمتر شود مقدار اشعه عبور یافته بیشتر می‌شود و همچنین هرچه زاویه تابش از 45 درجه بیشتر شود مقدار اشعه عبور یافته از شیشه کاهش می‌یابد. به عبارتی منعکس شده و به داخل وارد نیم‌شود. نفوذ تابش خورشید به فضاهای داخلی همیشه مضر نمی‌باشد. به خصوص در فصل زمستان از خاصیت گلخانه‌ای شیشه نهایت استفاده را می‌کنند و از تابش خورشید برای گرم کردن فضاهای داخلی ساختمان استفاده می‌شود. زیرا پنجره‌ها به عنوان یک تله حرارتی عمل می‌کنند. امواج گرمازا را به داخل راه داده و از خروج آن‌ها به بیرون جلوگیری به عمل می‌آورند.

نکته : به اعتقاد متخصصان امر ضوابط زیر موقع طراحی و نصب پنجره ها باید مورد توجه واقع شود:

1- استفاده از سایه‌بان مفید و مؤثر برای سایه‌اندازی روی پنجره‌ها در فصل تابستان و جلوگیری از ورود نور مزاحم به داخل ساختمان

2- عدم به کارگیری پنجره‌های وسیع در ضلع شمالی جهت جلوگیری از اتلاف حرارتی در داخل ساختمان در فصل زمستان

3- استفاده از شیشه‌های دو جداره در پنجره ها برای جلوگیری از تبادل حرارتی آن‌ها با محیط خارج و عدم تلف شدن حرارت در ساختمان

4- درزبندی وهوابندی پنجره‌ها با استفاده از نوارهای درزبند

5- عدم به کارگیری پنجره‌هایی با ابعاد بزرگ در جهت‌های شرقی- غربی برای جلوگیری از ایجاد گرمای بیش از حد در فصل تابستان

لازم به ذکر است که در حالت کلی نور شرق و غرب نورهای مناسبی نیستند و بسیار آزاردهنده می‌باشند. به همین جهت در طراحی معماری در جهت شرقی و غربی معمولاً فضاهایی را قرار می‌دهند که نیاز به نور مستقیم ندارند و یا نیاز کمی دارند. مثل انبار، راه‌پله، سرویس بهداشتی و...

نوع بادشکن در جهت وشکل جریان هوا و مساحت منطقه حفاظت شده مؤثر است. در بادشکن‌های توپر و یکپارچه (مثل دیوار) به وجود آمدن پیچیدگی و چرخش هوا در ناحیه فوقانی بادشکن‌ از کارآیی و راندمان آن می‌کاهد.

عوامل فرعی

بجز عوامل اقلیمی ذکر شده در مباحث گذشته (تابش آفتاب، دمای هوا، رطوبت، بارندگی و باد) عوامل دیگری نیز وجود دارند که در شرایط آب و هوایی هر منطقه تأثیر می‌گذارند. به این دسشته از عوامل، عوامل فرعی گفته می‌شود که عبارتند از :

1-ارتفاع از سطح دریا

2-عرض جغرافیایی

3- فاصله از دریا

4-عوامل خاص

5- ارتفاع از سطح دریا

نظر به این کاهش فشار رابطه مستقیمی با ارتفاع از سطح دریا دارد و همچنین تغییرات دیگری چون افزایش و کاهش رطوبت، نوع و شدت بارندگی متأثر از ارتفاع از سطح دریا می‌باشند، لذا این مورد نیز می‌تواند تغییرات محسوسی را در اقلیم هر منطقه به وجود آورد.

عرض جغرافیایی

در نیم‌کره شمالی هرچه از عرض‌های بالا حرکت کنیم اساساً هوا سردتر می‌شود (به این شرط که عوامل دیگری مثل عوارض جغرافیایی، دریاها، دشت ها، جنگل‌ها و.... وجود نداشته باشند) که اگر در نقشه‌های جغرافیایی به کشورهایی که در این طیف قرار می‌گیرند دقت شود درستی مطلب ذکر شده در بالا تأیید می‌شود.

فاصله از دریا

نظر یه این که یکی از عوامل عمده تأمین رطوبت هر منطقه تبخیر آب دریاها و اقیانوس‌ها است، لذا بدیهی است که هر اندازه منطقه‌ای به دریا نزدیک‌تر و یا دورتر باشد، در اقلیم آن تفاوت‌هایی به وجود خواهد آمد.

نکته: دو منطقه با اقلیم مشابه دارای آب و هویا و عرض جغرافیایی مشابهی هستند.

عوامل خاص

وجود یک م نبع تولید رطوبت ویا انرژی به صورت عظیم می‌تواند بر شرایط آب و هوایی هر منطقه تأثیر بگذارد. به طور مثال در شهرهای بسیار بزرگ گرمای حاصل از رفت و آمد ماشین‌ها، و یا گرمای حاصل از نیروگاه‌های بزرگ صنعتی می‌تواند بر شرایط اقلیمی تأثیر بگذارد.

اگر ضخامت دو جداره دیوارهای دو جداره یکسان نبود آنگاه با توجه به عملکرد ساختمان باید جای جداره نازک‌تر و ضخیم‌تر را انتخاب کنیم. به طور مثال اگر ساختمان مورد نظر یک ساختمان اداری باشد که فقط 8-7 ساعت در طول روز کاربردی دارد، بهتر است جداره داخلی نازک‌تر باشد چون سریع سرد وسریع گرم می‌شود. ولی اگر ساختمان مد نظر ما یک ساختمان مسکونی باشد نباید سریع سرد شود پس باید جداره داخلی ضخیم‌تر باشد.

ضخامت قابل قبول لایه هوا به منظور عایق حرارتی در دیوار 10 سانتی‌متر است.

آفتاب‌شکن‌ها

آفتاب شکن‌ها انواع مختلف دارند که هم می‌توان آن‌ها را در بریون از پنجره نصب کرد و هم در قسمت داخلی. اما در هر دو خالت وظیفه اصلی آفتاب‌شکن، تنظیم میزان نور وگرمای ورودی به داخل ساختمان می‌باشد. آفتاب‌شکن‌هایی که در قسمت بیرونی پنجره نصب می‌شوند معمولاً با مصالح بنایی ساخته می‌شوند (در گذشته نوع حصیری آن هم متداول بوده است) و آفتاب‌شکن‌هایی که در قسمت داخلی نصب می‌شوند معمولاً به صورت انواع مختلف پرده می‌باشند. لازم به توضیح است که آفتاب‌شکن های خارجی در حالت کلی بازدهی بیشتری دارند و استفاده از آن‌ها توصه می‌شود.

نورگیرهای سقفی

عناصری که به عنوان نورگیر در سقف مطرح می‌باشند استفاده از آن‌ها در مواردی پیش می‌آید که معولاً نتوانیم از اضلاع مختلف ساختما ن نورگیری کنیم. به طور کلی نورگیرهای سقفی باعث تسریع انتقال حرارت، ورود هوا تازه به داخل ساختمان ورود نور و... می‌شوند.