مساجد

پیش گفتار 1

در میان اندامهای درون شهری هر شهر و روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیرتر است و از اینروست که همه جا در دل آبادی جای گرفته است.(1)

نیاشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بوده در آغاز نیازی بدان نداشته که نشانی ویژه داشته باشد و خود بخود نگاه هر گذرنده‌ای را بسوی خود میکشیده اما پس از گسترش آبادی نخست با افراشتن درگاهها و نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جای آن و سپس با ساختن میل و برج و مناره در کنار و نزدیک آن باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمائی میکردند. مسجد بر دیگر نیایشگاهها همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها و چنان خوب بوده و هست که آذینها را می‌آراید و نیازی بستایش ندارد و ما در اینجا تنها میگوئیم که چگونه بوده و چگونه شده است(اگر بتوانیم). هنر اسلامی( بویژه معماری آن) بر پنچ پایه مردم واری، خودبسندگی، پرهیز از بیهودگی، بهره‌گیری از پیمون(مدول) و نیارش (اساتیک) و درون گرائی نهاده و بی آنکه خواسته باشیم خود سنائی کنیم هنرمندان مسلمان ایران بیش از دیگران بدانها پای بند بوده‌اند.

نخستین مسجدی که بدست پیامبر بزرگوار ما با همکاری یاران گرامیش در مدینه ساخته شد همیشه برگیره و الگوی مسجدهای بیشمار و گوناگونی بوده است که بدست هنرمندان تردست ما در سراسر ایران زمین(و هر جا که فرهنگ اسلامی ایران فرمان میرانده) بنیاد شده است.

بهمین آفریده و واپسین فرستاده پروردگار (که بر وی و خاندان پاکش درود باد) چون مدینه را با فروغ ایزدی خود روشن ساخت یاران خویش را فرمود تا برای بنیاد مسجدی در خور که پذیرای گروندگان باشد دل نزدیکترین کوهپایه را بشکافند و سنگهای آنرا بشکنند و پستای ساختمان را فراهم آورند آنگاه با دست گرامی خود پاره‌های لاشه سنگ را (خشکه و بی آژند) بر هم می‌انبود تا دیوار شبستان با افراز اندکی بلندتر از بالای مرد بلند بالا برافراشته شد(چنانکه نیای نامدارش ابراهیم (ع) در ساختمان خانه خدا کرده بود که بگفته میبدی اسمعیل ساخت (مصالح) بر دست پدر می‌نهاد و وی (ابراهیم) ساخت‌ها برهم می‌انبود. . . و چون پهناو درازای شبستان بیش از آن بود که فرسبهای چوبین بتوانند آسمانه آنرا یکسره و دیوار بدیوار بپوشانند(2) ستون یا دیرکی از تنه خرما بنی خشکیده در میان آن بر پای ساختند و فرسبها و تیرها و تیرچه‌ها را (که گمان میرود آنها نیز از خرما بن یاشاید از پده یا غربه (سپیدار و کبودار)، که نزدیکهای مدینه کم و بیش میروینده بوده است) بر آن نهادند و روی آنها را بجای فدره (دوخ و بوریای ویژه پوشش) با شوره نی و پیز و آنگاه با پوست چهار پایان پوشاندند و بدینگونه خانه خدا بسیار آشنا و همانند خانه بندگان خدا ساخته شد و همین آموزشی آسمانی و بسیار ارجمند برای هنرمندان مسلمان بود که تا بتوانند از ساختمایه‌های بوم آورد و ایذری( چیزی که در جای ساختمان بدست می‌آید) بهره‌گیری و بهرچه که در دسترس دارند بسنده کنند و پیرامون نو آوری‌های بیهوده نگردند (و دیدم که چنین هم کردند)

پروردگار جهان فرموده است والله جعل لکم من بیوتکم سکنا و جعل لکم من جلودالانعام بیوتا تستحفوتها یوم اقامتکم ومن اصوافها و اویارها و اشعارها اثائا و متا عا الی حین

(انخل80)

در کنار شبستان زیستگاه ساده و بی‌پیرایه‌ای برای یاران پاکباز و سالوکان تهیدست که یکدم بر دوری پیامبر خدا شکیبا نبودند ساخته شد و پیشگاه سر گشاده شبستان نیز هموار و با باروئی کوتاه از کوچه و گذری که پیرامون مسجد میگشت جدا گردید.

همین ساختمان مردم وار و بی پیرایه چند سالی پس از پایان کار (شاید کمتر از نیم سده) در سرزمینی بسیار دور از مدینه بر گیره معماری نو مسلمان شد که در پهره یا فهرج (یکی از چهار شهر آنروز یزید) با بهره‌گیری از آنچه در دسترس داشت خدا خانه‌ای برای همشهریان خود بنیاد کرد که خوشبختانه تا کنون از آسیب و ویرانی و دستکاری بر کنار مانده است.

این مسجد ساده اما با شکوه دارای شبستانی است با پنج کوچه (دهانه) و یک رده پیلیا(ستون و جزر ستبر) و چهار ایوانچه یا چفته و دو راهرو و کناری که ایوانچه‌ها را بشبستان می‌پیوندد و سر پوشیده‌های آن گرد سرائی کوچک سر گشاده را گرفته و دو گرمخانه(شبستان زمستانی) کشیده که هر دو براهروها پیوسته و دربندی که در آیگاه مسجد است و در کنار آن (وجدا از ساختمان مسجد) سرای کوچکی استکه شاید برای پیشنماز یا نگهبان ساخته شده باشد(این سرا دستکاری شده و چهره نخستین خود را ندارد) پیرامون مسجد کوچه و گذر و ساباط و میدانچه است و ساختمان دیگری بآن چسبیده است.

دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه، آسمانه آن تیرپوش و تخت بوده اما در فهرج که نه سنگی و نه چوبی در دسترس بوده ناگزیر دیوارهای مسجدش از چینه و خشت و خام و پوشش آن سغ(طاق پوش) میباشد و جز در لبه‌ی رخبام خشت پخته در آن بکار نرفته است. پوشش کوچه‌های شبستان طاق اهنگ(3) بیزتند(4) بیزکند(5) و ایوانچه‌ها(چفته‌ها) کنه پوش (نیم گنبد) است و کف شبستان بجای خشت پخته لوئینه است.

در معماری ایرانی هر گاه چند کوچه طاق پوش در کنار هم جای میگیرد دهانه کوچه میانی یا میان وار بیش از کوچه‌های دیگر است و از دهانه بر وارها یا کوچه‌های دیگر کم کم کاسته میشود و کوچه کناری که طاق آن روی دیوار پرت (دیواری که پشت آن آزاد است) می‌نشیند کمترین دهانه را دارد تا از رانش طاق کم کم کاسته شود و دیوار پرت را نیا‌ندازد نا گزیر نمای میانوار که بر روی سرای سر گشاده باز میشود پردهانه‌تر و بلندتر میشود و ازمردم واری آن میکاهد. معمار هنرمند مسجد فهرج برای پیشگیری از این کاستی در کنار دو جرز میانوار پلیک‌های(6) نغزی افزوده تا در دهانه‌ها یکسان نماید(این نغز کاری یکصد سال پس از آن در تاریخانه دامغان رها شده). کار بهره گیری از ساختمایه‌های بوم آورد در این مسجد بدانجا کشیده است که بجای کاه در کاهگل(که شاید در فهرج کمیاب بوده) ژاژ(خاشتر- آدور) آسیا شده بکار برده‌اند و همین کار اندودها را از آسیب موریانه برکنار داشته است.

اینکه نخست از مسجد جامع فهرج یاد کردیم ازاینروست که از آغاز برای مسجد ساخته شده و دستکاری و کست افزود چشمگیری در آن نشده که چهره نخستین را دگرگون کند و گرنه در شهرها‌ی دیگر ایران که مردمش پیش از فهرجیان بدین خدا گرویده‌اند ناگزیر از ساختمانهای پابرجا (یا نیمه ویرانی که باز سازی شده) برای نماز و نیایش پروردگار یکتا بهره گرفته‌اند.

مسجد یزد خواست، جامع بروجرد، مسجد سرکوچه محمدیه نائین(که نخستین، آتشکده‌ی پا بر جا و دومی آتشگاهی نیمه ویران و سومی گیری یا ایوان و چهارمی مهرابه بوده نمونه‌های خوبی برای این بهره‌گیری شایسته از ساختمانهای رها شده، هستند(7)، هر چند مسجد شدن آنها دیرگاهی پس از ساختمان مسجد جامع فهرج انجام گردیده است)، با اینکه از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای با شکوه و بزرگی در بیشتر شهرها(با تهرنگ شبستانی بو مسلمی) بنیاد گردید اما هرگز گنبدخانه و ایوان(یاپیشان) و سر پوشیده‌های کشیده(طنبی) که با دگرگونی و کست افزود آتشکده‌ها و گیری‌ها و مهرایه‌ها پدید آمده بود کنار گذاشته نشد و یا پیوستن شبستانهای چهلستون کم کم هریک از آنها جای خود رادر مسجدهای ایرانی پیدا کرد و چون یکی از اندامهای مسجد پا بر جا ماند گنبدخانه و چهار طاقی با زمینه چهارم برهم اندازه و گوشه‌های راست تهرنگ شایسته و در خوری برای برگزاری نماز داشت که تنها میبایست دهانه روبروی قبله آنرا به‌بندند.

گنبدخانه‌ها گاهی چون کوشکی تک و آزاد(بی‌مردگرد) برای مسجد ساخته میشد(مسجد جامع بروجرد- مسجد جامع گلپایگان پیش از گسترش و بسیاری دیگر. . .) و گاهی مردگرد پیرامون آنهم(که میتوانست بجای پشت بندرانش گنبد را بخوبی بگیرد) ساخته میشد سه بخش مردگرد(در یک اشکوب و گاهی در دو نیم اشکوب یا بگونه کمر پوش) ویژه زنان بود و از بخش پشت محراب آن بیشتر برای نگهداری قرآن بهره میگرفته، یکی از نمونه‌های خوب اینگونه گنبد خانه‌ها شبستان کهن مسجد میدان ساوه است که بروزگار صفویان محرابی زیبا با گچ تراش رنگین برآن افزوده‌اند(که خوشبختانه تا کنون مانده و آسیب چندانی ندیده اما محراب زیبای دیگری که در گنبد خانه مسجد جامع همان شهر است گزند بسیار دیده و پاره‌ای از گچ تراش آن را کنده و دزدیده‌اند) پیشان یا ایوان که بر گیره آن گیری یا ایوان تابستانی بوده و در سوی نسار و پشت به آفتاب ساخته میشده نیز تهرنگ در خوری برای برگزاری نماز داشته چون سه بر آن دیوار بسته و یک برآن باز است و اگر در گاهی در دیوار رو بقبله آن باز بوده بسادگی آنرا می‌بستند تا جای محراب را بگیرند(مسجد نی‌ریز مسجد گناباد. مسجد فردوس و دیر زمانی پس از آنها مسجد علیشاه گیلانی- ارک علیشاه تبریز).

(در مسجدهای تازه سازتر می‌بینیم که پیشان در پیش گنبدخانه جای گرفته و دیوار رو بقبله آن به گنبدخانه باز شده و کم کم در یک، دو یا سه بر دیگر مسجد هم ساخته شده و آنرا چهار ایوانی کرده است).

سر پوشیده‌های کشیده که بیشتر یک دهانه بزرگ در میان و چند ایوانچه یک یا دو اشکوبه یا کمر پوش در دو سو داشته جای شایسته‌ای برای برگزاری نماز بوده (بخش زنانه مسجد بیشتر در اشکوب و بالای کمرپوش یا ورکد- غرفه- جای داشته) مسجد ملاعبدالخالق یزید. مسجد سید محمد عقداء. شبستانهای دوسوی گنبد خانه جامع یزیدو شبستان جامع اصفهان (که محراب نام آور او لجایتو در آن جای دارد) نمونه‌های خوبی از اینگونه شبستانهاست اما بهترین و در خورترین اندامهای مسجد ایرانی شبستان چهلستون است که می‌بینیم بخش بزرگی از مسجدها را در بر میگیرد.

شبستان چهلستون(یاستاوند) چون دهانه‌های کوچکی دارد و طاقها(اگر پوشش آن سغ باشد) در کنار هم جای گرفته (و رانش همدیگر را از میان می‌برد) کمتر بیم ویرانی و فرو ریختن آنها میرود و گسترش آنهم(با افزودن رده ستونها) بسیار آسان است.

مسجدهای شبستانی (که نمیدانم از کجا بمسجد عربی نامور شده) میانسرا و پیشگاه سر گشاده بزرگی در میان دارد و پیرامون آنرا شبستانهای چهلستون و ستاوند گرفته و در بیشتر آنها(پس از نخستین سده هجری) دهانه میانی روبقبله و دهانه روبرو آن (که بیشتر در آیگاه مسجد است) پهنتر و گشاده‌تر از دهانه‌های دیگر است. این تهرنگ آشنا در ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد و نمونه‌های بسیار روشن آنرا در سراهای باستانی سیستان میتوان دید که اگر دیرینگی بنیاد آنها استوار نبود گمان میرفت که این شهر کهن شهر مسجدهای شبستانی بوده و از دیگر ساختمانهای درون شهری بهره‌ای نداشته است.

در آغاز سده سوم هجری که ابومسلم در خراسان بپای خاست و به براندازی امویان کمر بست مسجد باشکوه و بسیار بزرگی در پایگاه خود نشابور بنیاد کرد که میگویند شش هزار تن میتوانسته اند در زیر سرپوشیده های آن نماز گزارند و نزدیک هشتاد هزار گز زیرساختمان آن بوده است اگر این گفته را گزاف بدانیم و بپذیریم که این مسجد تنها ششصد تن نمازگزار را پذیرا میشده با نگرشی ژرف بشیوه ساختمانی آنروزگار (با پیلپاها و دیوارهای ستبر و دهانه ‌‌های کم پهنای سرپوشیده) باز هم درمیابیم ساختمان و بنیادی شگرف بوده که پیش از آن مانند نداشته است. در آن روزگار نه تنها در نیشابور که در بیشتر شهرها و شهرک ها و روستاهای نام‌آور ایران مسجدهائی چون مسجد ابومسلم (شاید هم بدستور وی) با اندازه‌های کوچکتر بنیاد شد که نشان آنها را در جامع ساوه، ابرقو، یزد (که شادروان ماکزیم سیرو پیش از ویرانی آنرا بازنگاری کرده) نائین، میبد میبینیم و تهرنگ برخی از آنها پس از کاوشهای باستان شناسی در اصفهان و اردستان و شهرهای دیگر نیز بدست آمده است.

از سده سوم تا چهارم و آغاز سده پنجم هجری بیشتر مسجدهای ایران بهمین شیوه بنیاد میشده اما هرروز برزیبائی و نغزی آن می‌افزوده‌اند تا بروزگار آل‌کاکویه که نغز‌کاری بوالاترین پایه خود میرسد (شبستانهای جامع اصفهان بروزگار آل‌بویه و آل‌کاکویه) و سخنی گزاف نیست اگر بگوئیم هرگز دیگر هنر ما بدان پایگاه والا دست نیافته است. در همان روزگار دربرخی شهرها و روستاها مسجدهای کوشکی (با گنبدخانه تک) نیز بنیاد میشده که نام‌آورترین آنها جامع بروجرد است.

میگویند بروزگار بودلف عجلی وزیر او حمویه بن علی آتشکده بروجرد را بار زپیرائی و مسجد کرده است اما با نگاهی بنمای دیوارهای گنبدخانه آن (که در پائین با آجرهای تازه نماسازی شده و آجرهای یک ارشی کهنه در بالا و روی آنها بکار رفته) میتوان گفت که بیگمان ساختمان آتشکده ویران یا نیمه‌ ویران بوده و حمویه با بهره‌گیری از مصالح آماده که پیرامون آن ریخته بوده برروی شالوده استوار سنگچین آن مسجد را از نو بنیاد کرده است.

از سده پنجم هجری کم‌کم گنبدخانه درکنار مسجد شبستانی (و بیشتر در پشت ایوان یا پیشیان) بنیاد میشود که گاه گسیخته و گاه پیوسته بوده است.

خواجه نظام‌الملک چند چشمه از ستاوندهای شبستان جامع اصفهان (و شاید هم صفه صاحب) را برمیدارد و بجای آن گنبدخانه‌ای میسازد و در همان روزگار تاج‌الملک فیروزان شیرازی (که با او هم‌چشمی و ستیز داشته) روبروی درگاه مسجد گنبدخانه دیگری بنیاد میکند که هیچکدام از این دو هنوز اندام پیوسته مسجد بشمار نمی‌رفته است اما پیشان با ایوان پیش از آن جای ویژه خود را در مسجد گرفته بوده چنانکه می‌دانیم در همین مسجد صاحب بن عباد (در سده چهارم) میانوار شبستان بزرگ را بازسازی یا بازپیرانی کرده و چهره‌پیشان بدان داده است که تا امروز هم( بااینکه دیگر چیزی از آن برجای نمانده) بصفه صاحب نامور است.(8)

دوستان گرامی و ارجمند نگارنده (آقایان مهندس شیرازی و مهندس دانشدوست) که هر دو از پژوهشگران ژرف‌نگر ما بشمار می آیند، در جامع اردستان و جامع فردوس پیلپاهای چهارپری یافته اند که طاق سنگین پیشان بر آنها می‌نشسته و نشان میدهد که پیش از سده پنجم دست‌کم پیشان بزرگ جای خود را در مسجدهای ایران باز کرده. اگرچه هنوز نشانی از سه ایوان دیگر (مانند مسجد چهار ایوانی) در مسجدهای کهن نیافته‌ایم گمان کرده‌اند که مسجد جامع زواره کهن ترین مسجدی است که از آغاز بگونه چهار ایوانی بنیاد شده اما با بازدید سردابه‌ای کهن که زیر راسته در آیگاه آن است (و بسیار به سردابه مسجد سرکوچه محمدیه نائین می ماند) دشوار میتوانیم آن را بپذیریم.

نشان مسجد دو ایوانی را بی هیچ گفتگو از سده هفتم در دست داریم. خوشبختانه دو ایوان مسجد زوزن هنوز بر پای است و پس از آن مسجد فریومد را می‌بینیم که دو ایوانی ساخته شده و شگفتا که این اینگونه مسجد تنها در استان خراسان دیده میشود و اگر در استانهای دیگر هم باشد در آغاز چنین نبود و در پی دستکاریها و کست افزوده‌های تازه چنین چهره‌ای بخودگرفته است. چنانکه بیشتر مسجدهای چهار ایوانی امروز هم مانند جامع اصفهان و مسجد نو شیراز از آغاز شبستانی بوده که چند دهانه از شبستانهای چهار بر آنرا برداشته و بجای آن ایوان ساختند. بهمین گونه در مسجد جامع ساوه دو ایوان پدید آمده (که روبروی هم نیست) و روبروی پیشان مسجد علویان نائین ایوانی کمر‌پوش (دواشکوبه) ساخته‌اند که گمان میرود بنیاد آن کهن باشد و در سده هشتم (همزمان با کمر‌پوش‌های شبستان) دو اشکوبه شده است. مسجد جامع سمنان یک ایوان در پیش گنبدخانه دارد پیش از سده هفتم روبروی شبستان کهنتر (ابو حرب بختیاری- ممدوح منوچهری) ساخته شده اما مسجد جامع یزید هم (بخشی را که میر رکن الدین در سده هشتم بنیاد کرده) باز یک ایوانی است با اینکه بیشتر مسجدهای همزمان آن(یا نزدیک تر بزمان بنیاد آن) چون مسجد جامع ورامین چهار ایوانی است.

مسجد یک ایوانی تا یکی دو سده پیش ساخته میشده چنانکه مسجد جامع رجبعلی در خوانگاه و مسجد جامع تهران نیز چنین است. روبروی پیشان هر دو مسجد بجای ایوان شبستانی تابستانی در زیرزمین و روی آن مهتابی ساخته‌اند که شاید یادگاری از مسجدهای کهن ری باشد که بدبختانه هیچ نشان و آگاهی از آنهادر دست نداریم.

از سده نهم هم مسجد یک ایوانی(مسجدجامع نو یا مسجد امیر حقماق یزد) داریم که در نگاه نخست چهار ایوانی می‌نماید اما جز پیشان مسجد (که میتوان آنرا ایوان نامید) سه دهانه بزرگ دیگر در آیگاه مسجد است و نمیتوان نام ایوان بر آنها نهاد(9) پس از سده هفتم بیشتر مسجدها(بجز چندنمونه که از سخن رفت) چهار ایوانی است از این پس دیگر مسجد چهار ایوانی چنان بچشم آشنا شده بود که اگر مسجدی چنین نبود گونه‌ای کاستی برای آن بشمار میآید.

گنبدخانه و مقصوره و پیشان ایوان و ایوانچه و ورکد(غرفه) و شبستان چهلستون و ستاوند سر پوشیده و کشیده یک اشکوبه و دو اشکوبه و کمر پوش پیرامون سرائی سر گشاده پیشگاه و مهتابی و گاهی سرداب (یا شبستان زیرزمینی) و مناره و گلدسته درگاه پا سردی بگونه‌ای شایسته و نغز بهم پیوسته و بافت مسجد را می‌پرداخت. کم‌کم ایوان و دهانه در آیگاه مسجد را که بیشتر آزاد بود با اسپری بسته از بیرون جدا کردند. میان کنه(10) درگاه و ایوان پیش آن هشت یا کریاسی جای میگرفت که او اسپر روبروی درگاه بزرگ آن بسته یا پا چنگ(پنجره یا رزونی که پای آن بسته است و بزمین نمیرسد) بود و از گذر آزاد و یکراست بدرون مسجد پیش‌گیری میکرد و بیشتر این پا چنگ‌ها پرسین(شبکه) بود که از خشت پخته یا کاشی بگونه فخر و مدین(پروتهی) آراسته میشد و گذریان برای درآمدن بدرون مسجد میبایست از یک (یا بیشتردو) دالان یا راهرو که در دو سوی دیگر هشت بود و بروار ایوان بشمار میامد بگذرند این راهروها باندامهای وابسته مسجد(چون خانه نگهبان و چراغدار و گاهشناس (موقت) و اذان گو و پادیا و با وضوخانه و حوضخانه و آبریز راه داشت( که پیش از این همه در بیرون مسجد و جدااز آن جای داشتند).

در ایران زمین از دیرین روزگار در پیش نیایشگاه(و بیرون از آن) جائی برای شست و شو فراهم میکردند که نیایشگر و نمازگزار پیش از آنکه به نیایشگاه در آید پلیدیها را از خود بزاید و با شستن اندام و سرو تن و پوشیدن جامه پاکیزه و بستن پنام آماده نیایش شود.

در میان دینهای آسمانی و آئین‌های یکتا پرستی دین راستین خدا (اسلام) بیش از همه وهمه جا بر پاکیزگی پای فشرده است و بگروندگان اندرز داده که همیشه خود را پاکیزه نگهدارند. بزرگان دین و همکیشان درست باور ما از آنگاه که از خواب کوتاه خود بر میخاستند تا دیرگاه شب که دمی چند چشم گرم میکردند یکدم این فرمان بزرگ پروردگار را آسان نمی‌گرفتند و درباره برخی از شب زنده داران میگویند که ایشان با همان وضوئی که در شامگاهان می‌ساختند دو‌گانه بامداد را میگزاردند و نیازی ببازشوئی خود نمی‌دیدند. پیداست که در چنین آئینی بودن پادیا و(یا وضوخانه) و گرمابه در کنار و نزدیک خانه خدا در بایست بود.

در نیایشگاههای کهن پادیا و را در پیش درگاه اما در ژرفا می‌ساختند تا نمای درگاه بخوبی آشکار باشد و پیش دید را بگیرد(شاید هم چون در بیشتر شهرها آب روان رویگذر کمیاب بود و ناچار از آب کاریزها و پایابها بهره میگرفتند سرای پادیا را در زمین می‌کندند تا همتراز کارکاریز شود- آب آن آفتابی شود-).

تا چندی پیش این پادیاوها یا گودال باغچه‌ها هنوز دیده میشد. در پیشخان جامع یزد در پای درگاه پادیاوی بود(اکنون پوشیده و انبار شده است) که کاریز یکی از روستاهای نزدیک شهر (پیش از اینکه بخشکد) از آن میگذشته و در آنجا آفتابی میشده. پس از خشکیدن کاریز، آبگیری نزدیک سردر مسجد ساخته بودند که درگاه بلند و بسیار زیبا را در آبگینه خود باز مینمود(گویا این گودال باغچه کهنترین ساختمان مسجد بوده چون جعفربن محمد جعفری در تاریخ یزید مینویسد بین المسجدین- میان مسجد گرشاسب و مسجد میررکن‌الدین- گنبدی کهن بود که در پیش آن درگاه را ساختند. . . این گنبد اکنون هشت یا کریاس مسجد است و معمار هنر مند با نغز کاری بسیار چنان کجی و نا همرونی آنرا با دیگر اندام‌های مسجد سازگار کرده که کنجکاوترین باز دید کنندگان هم ناسازی آنرا در نمی‌یابد).

اینگونه گودال باغچه‌ها در یزد، نائین، اردستان، زواره، کاشان. . . و بسیار دیگر از شهرها دیده میشود. در مسجد ملک کرمان و جامع قزوین در میان سرا و پیش گنبد پادیا و بوده که اکنون همه را از خاک انباشته و هامون کرده یا پوشانده‌اند جای گرفتن پادیاو وپایاب در میانسرای سر گشاده و پیشگاه درونی پیداست که پس از گسترش مسجد و افزودن اندام‌های دیگر بر آن انجام گرفته و گرنه نمیشد از آنها چون پادیا و کار گرفت.

نمازگزار یا کسی که میخواسته بدرون مسجد پای گذارد میبایست پاک باشد و مردم دیندار تا بدانجا بدین آئین پای بند بوده‌اند که هیچ ساختمانی را بمسجد نمی‌چسباندند، پیرامون مسجد همیشه گذر و بازار و کوچه سر پوشیده(ساباط) بود تا آلوده‌ای نتواند در کنار آن درنگ کند.

در بازارچه‌ها ئیکه بباروی مسجد می‌پیوست دکانها را ببارو نمی‌چسباندند و بجای رده دکانها طاقنمائی میساختند که پاسخگوی دهانه دکانهای آنسوی بازارچه باشد (جامع ورامین- جامع یزد و . . . ) همچنین اگر مدرسه‌ای در کنار مسجد بنیاد میشد پیوسته ببارو و دیوار مسجدبجای اطاق( که در آن خوراک می‌پختندو می‌خوردند میخفتند) راهرو میساختند(هر چند آنسو- پناه- و آفتابگیرو بهترین جا برای زندگی و نشیمن بود) مانند مدرسه پیوسته بجامع اصفهان).

یکی از اندامهای وابسته بمسجد روغنگری و روغنکشی بود که روغن چراغهای آنرا فراهم میکرد و چون بخشی از این کار گاه‌ها خراس بود ناگزیر با میدانچه یا کوچه‌ای از مسجد جدا میشد(جامع یزد، جامع اصفهان) همچنین گرمابه و خانه نگهبان و . . .

یکی از کارهای محتسب این بود که نگذارد اگر کسی جامه چرب و آلوده بتن داشت بر سکوی در گاه مسجد بنشیند و از خفتن و پرسه زدن در مسجد پیش گیری کند. در آبریزگاه را بروی مردم کوی و بازار (جزنمازگزاران در پنج گاه نماز ) به بندد پس از آنکه هشت کریاس و دالان و راهرو بمسجد افزوده و گذر آزاد و یکراست بدرون آن بسته شد اندام های وابسته را در آنبر راهرو که بمسجد نمی پیوست و حوضخانه و وضوخانه را (که بیشتر دوگانه و دور از هم یکی مردانه و دیگری زنانه بود) در پایان راهرو و آبریزها را (باز هم جدا و در واشدگاهی که بوضوخانه راه داشت) جای میدادند(مسجد امام قزوین و اصفهان و سمنان و ...)

میانسرا و پیشگاه درونی مسجد با استخربزرگ و پر آب و گهگاه جوی آب روان و باغچه‌هائی با درختان کشن و سایه‌افکن نمازگزاران و مسجدیان را بیاد بهشت می‌انداخت (11) در بیرون مسجد و در پیشگاه آن نیز دربندی بنام پیشخان یا جلوخان جای داشت که بیشتر ساختمان‌های وابسته بآن می‌پیوست (جامع یزد-مسجد مظفری کرمان-مسجد امام قزوین-بروجرد و …) گاهی در پیش درگاه مسجد نیز آب‌نما میساختند (جامع ورامین) در برخی از شهرها و روستاها مسجدهائی هست که میانسرای سرگشاده و پیشگاه درونی ندارد اما باز اینگونه مسجدها هم برون گرا نیست و پیرامون آنها را باغ و چمن (12)گرفته و با باروئی با کوچه و گذر از دیگر ساختمانها جدا میشود (مسجد کبود تبریز، مسجد ملا رستم مراغه و ...) و یا در کنار آن میدان و واشدگاهی است که آن را از داشتن میانسرا بی‌نیاز می‌کند و (مسجد شیخ لطف‌الله) چند مسجد انگشت شمار هم هست (ویژه درکویهای کوچک) که جز برف‌انداز سرگشاده‌ای در میان یا کنار خود ندارد (مسجد ملا‌عبد‌الحاق یزد-مسجد قنبر‌علی‌خان تهران)

در اینگونه مسجدها بام جای سرگشاده را میگیرد، اما برف‌انداز چیزی است که هر مسجدی ناگزیر از داشتن آن است و نیز مسجدی که ویران شده یا بیم ویرانی آن میرود چون نیک بنگریم می‌بینیم برف‌اندازش گرفته شده یا باغچه‌هایش (که در درون کار برف انداز را میکرده) از میان رفته است.

اگرچه در اینجا نمی‌خواهیم از شیوه معماری و نیارش (استاتیک) و آمود و آذین مسجد ایرانی سخن بگویم (و اگر بخواهیم این نوشته نه هفتاد که هفتصد من کاغذ می‌شود) اما دریغ است که از مسجد نامی بمیان آید و از مسجدهای تپرپوش (با آسمانه تخت) یاد نکنیم.

در شهرهای سردسیر روستاهای کوهستانی (که ریک بوم است و خاکش پوشش سغ را دشوار میسازد) بیشتر مسجدها یا ستونها و دیرک‌های چو بین و پوشش تحنت (با فرسب و تیر و تیرچه و سرشاخه و قدره و پرواز و پردی و لنبه) بنیاد شده که زیباترین و باندام‌ترین آنها مسجد پرزله (میان‌ده) ابیانه مسجد طرزجان و نبادک یزد (که ویران و نوسازی شده) و مسجدهای ملا‌رستم‌ و معز‌الدین مراغه و مسجد مهرآباد و گزاوش و کبود بناب و همچنین مسجد میاندوآب و مسجد خوانسار میباشد.

در مسجد ملا‌رستم با شگفتی می‌بینیم که رده ستونها درست در راسته محراب گذاشته شده (درجائیکه میبایست در پیش محراب میانور و دهانه و کوچه باشد) اما چون نیک بنگریم در‌میابیم که معمار هنرمند این مسجد خواسته است تا بام را چون خرپشته شیب‌دار کند بدین گونه که ستون میانی را بلندتر گرفته و اندک‌اندک هر چه بدیوار نزدیک می‌شویم از بلندی ستونها کاسته است. سرستونها و پروازبندی‌ها (قابسازی‌ها) و تیرگم‌های مسجد ابیانه و طرزجان را تنها باید بچشم دید که چه نغز و بهنجار است، چه نغزی و مردم‌واری مسجدهای ما همه دیدنی است نه شنیدنی

(1) در ابیانه هنوز کوی میانی روستا را که کهنترین مسجد در آن جای دارد پرذله (پیرامون دل یا مرکز) میگویند.

(2) چنانچه گفته‌اند شبستان چهارگوشی با پهنای 5/7 × 5/8 متر یا چیزی نزدیک بآن بوده است.

(3) نیم‌بیضی پر‌خیز.

(4) نیم‌بیضی کم‌خیز.

(5) آمیخته‌ای از رس پخته و ریک روان و خاکستر…

(6) نیم ستون.

(7) جز ایران در سرزمینهای دیگر هم پس از گشوده شدن آنها بدست سپاهیان اسلام کنشت ها و کوشکها و نیایشگاها چنین شده است (مسجد عمر، مسجد اموی ایاصوفیه).

(8) یکی از پژوهشگران گرامی کمان کرده است صاحب که پیش نام بزرگان بجای خداوندگار و خواجه می‌آمده همان خواجه نظام‌الملک است.

(9) مسجد جامع ورامین هم که پیش از آن ساخته شده چنین ایت و تنها نمای چهار ایوانی دارد.

(10) فرو رفتگی در آیگاه و سردر بادرازائی دوبرابر پهنا که بیشتر با نیم گنبد (کنه‌پوش) پوشش میشود.

(11) افسوس که بیشتر آنها از میان رفته است.

(12) گردشگاه با آب‌نما و باغچه و نیگاه و مهتابی و … (نه مرغ که امروز بآن چمن میگوئیم)