نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .

«دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقة الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید .[1]»

حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،‌وجود مطلق (‌خداوند)‌ است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .

الذی احسن کل شی خلفة و خدا کسی است که هر چه را آفرید ، نیکو آفرید (‌آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .

در جهان چو حسن یوسف کس ندید حسن آن دارد که یوسف آفرید

حضرت امام ( ره ) در کتاب شریف[2] دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از برکات وجود است و سایه آن است تا آن جا که گفته‌اند مساله اینکه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»

وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی کمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،‌موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .

« فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی که از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌کند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین جهت است که می‌گویند روحی که نیک و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر چه نزدیک شود و دست یابد ، آن را تا آن حد که قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی که زیبا نیستی همان کن که پیکر تراشان با پیکر می‌کنند ،‌ هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف کن ، آنجا را جلا بده ، کج را راست کن و سایه را روشن ساز و از کار خسته شو تا روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز کند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،‌روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو کسی را که می‌خواهد نیکی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا کند و نیک و زیبا شود .»

اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف کند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی که با عینیت سروکار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .

« میکل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیکی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست .... نقاشی خوب ذره‌ای از کمال حق و نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست .... پس کفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فکرت از روح القدس نشأت گیرد .

«چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است که سنگ سخت را نرم می‌کند و چکش خداوند است که زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی که از طرف پروردگار به آنان داده شده ، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم که همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت .[3]»

« میر عماد حسنی » بر بیان صفات کاتب ( خوشنویس ) چنین می‌نویسد :« بدان که کاتب باید از صفات ذمیم احتراز نماید زیرا که صفات ذمیمه در نفس علامت بی‌اعتدالی است و حاشا که از نفس بی ‌اعتدال کاری آید که در او اعتدال باشد .» [4]و حال نگاهی گذرا می اندازیم به موضوع پروژه سقاخانه این ساحت پاک و مقدس ، این جگر پاره‌ی باور مردم ، مکانی که نامش یادآور گلوهای تشنه و سیراب شده است و منظرش از خنکای طراوت و نمناکی فضا ، تا وجود آب و خیسی در و دیوارش حکایتگر سرگذشت ویژه خود است .

حکایت گوشه‌ای از فرهنگ اجتماعی مردم پیشین این مرز و بوم است که توجه واحترام به آن بخشی از ذهنشان را به خود مشغول می‌داشت . سقاخانه ؛‌محلی که هنوز مردم بر آن دست و پیشانی و لب می‌سایند تا مراد خود گیرند . این تراوشگاه اندیشه‌ی یقین و حاجت که بامدادان تواضعگاه عابران مصفا بوده و پسینگاهان پذیرای خسته از سرکارآمدگان روز به پیاله‌ای آب .

سقاخانه ، تجسم عینی پاره‌ای از فرهنگ اعتقادات دینی مردم این دیار است ، که با هر گره و قفل و نشانی که به در و دیوارش زده شده ، داستانی از آرزوها و گرفتاری‌ حاجتمندانش را در بر دارد .

«در فرهنگ سقاخانه ، نگاه به زندگی جور دیگری است . اگر چه آدم‌ها خود را از آن سیراب می‌سازند ولی : گره می‌زنند تا گره کارشان گشوده شود .

قفل می‌کنند تا کلید بن بستهای زندگی‌شان رابجویند .

پول می‌ریزند تا قرضشان ادا گردد.

شمع می‌افروزند تا تیره‌گی را بنده سازند .

نشانی می‌کوبند تا دست اقبالی در بختشان را بکوبد .

و به عین می‌بخشند تا به ذهن طلب کنند .

در این فرهنگ صحبت از سادگی دلهایی است که رنگ تدلیس و تلبیس به خود نگرفته‌اند و پاکی دل خویش را به شباهت آینه‌ای قلمداد کرده‌اند،‌که پاسخ طلب حاجتشان را در آن ، هم چون تصویری ناپیدا به انتظار می‌نشیند

فهرست مطالب

مقدمه....................................................................................................................... 1

فصل اول : نماد و نگرشی نمادین

1-1 نماد و نگرش نمادین به هستی ...................................................................... 6

1-2 نماد و نقش آن در زندگی ........................................................................... 10

فصل دوم : سقاخانه

2-1وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن............................................................. 13

2-1-1 شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی»...................................... 13

2-1-2 گرایش به فضاهای شهری سنتی ............................................................. 14

2-1-3 مقایسه فضاهای سنتی و مدرن ............................................................... 16

2-2 فرهنگ واژگانی سقاخانه .............................................................................. 18

2-3 علل پیدایش سقاخانه ................................................................................... 24

2-4 دو عنصر اساسی در سقاخانه ..................................................................... 31

2-4-1 آب............................................................................................................. 32

2-4-1-1 آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین................... 34

2-4-1-2 آب در دیگر آیین های باستانی............................................................. 36

2-4-1-3 آب در ادیان و آیین ها.......................................................................... 37

2-4-1-3-1 آب در دیانت یهود............................................................................ 37

2-4-1-3-2 آب در مسیحیت ............................................................................... 38

2-4-1-3-3 آب در آیین مندائی و صابئین ......................................................... 38

2-4-1-3-4 آب در اسلام ................................................................................... 39

الف : بازتاب آب در اسلام .................................................................................... 39

ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی ....................................................................... 40

ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت ............................................................................ 42

د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه ................................................ 45

2-4- 2 آتش ........................................................................................................ 50

2-4-2-1 آتش و نور در ایران باستان ............................................................... 50

2-4-2-1-1 اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان ................. 53

2-4-2-1-2 آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی ........................... 53

2-4-2-2 کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام ............................................... 54

2-4-2-3 کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران ................................................ 55

2-4-2-4 نور و هنر ............................................................................................ 56

2-5 معماری سقا خانه ......................................................................................... 57

2-6 عناصر نمادین سقا خانه ............................................................................... 60

2-6-1 آینه ........................................................................................................... 61

2-6-2 شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) ...................................................................... 63

2-6-2-1 شعله شمع ........................................................................................... 64

2-6-2-2 سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی ............................ 66

2-6-2-3 شمع گردانی در مراسم مقدس ............................................................ 67

2-6-2-4 شمع در سقا خانه : آتش و آب ........................................................... 67

2-6-3 قفل ........................................................................................................... 68

2-6-4 آدمکهای فلزی .......................................................................................... 70

2-6-5 پنجه ........................................................................................................ 72

2-6-6 چشم ......................................................................................................... 74

2-6-7 ظرف سقا خانه‌ای .................................................................................... 75

2-6-8 ستاره ....................................................................................................... 76

2-7 تزئینات دیگر سقاخانه .................................................................................. 76

2-7 -1 کتیبه نویسی............................................................................................. 76

2-7-2 سنگاب....................................................................................................... 80

2-8 رنگ در سقاخانه .......................................................................................... 81

2-8-1 پیشینه ای از رنگ .................................................................................... 81

2-8-2 خواص رنگ سبز ..................................................................................... 82

2-8-2-1 مسرت بخشی و شاد آور بودن .......................................................... 83

2-8-2-2 تقویت تحمل پذیری و صبر ................................................................. 83

2-8-3 رنگ سبز در سقاخانه .............................................................................. 84

2-9 معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف

2-9-1 سقاخانه عزیز الله ..................................................................................... 90

2-9-2 سقاخانه سردر مجلسی ............................................................................ 92

2-9-3 سقاخانه طوقچی ....................................................................................... 93

2-9-4 سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی .......................................................... 95

2-9-5 سقاخانه در دشت .................................................................................... 97

2-9-6 سقاخانه حاج آقا شجاع ............................................................................ 99

2-9-7 سقاخانه پنج شنبه دین ........................................................................... 101

2-9-8 سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو .............................. 103

2-9-9 سقاخانه‌های درب امام .......................................................................... 105

2-9-9-1 سقاخانه دالان درب امام .................................................................. 105

2-9-9-2 سقاخانه صحن شمالی درب امام ..................................................... 106

2-9-9-3 سقاخانه مجاور درب امام ............................................................... 107

2-9-10 سقا خانه مسجد حکیم ......................................................................... 108

2-9-11 سقا خانه هارونیه ................................................................................ 109

2-9-12 سقاخانه درب کوشک .......................................................................... 110

2-9-13 سقاخانه بیدآباد ................................................................................... 110

2-9-14 سقاخانه حاج محمد جعفر .................................................................... 111

2-9- 15 سقاخانه قصر در دشت ..................................................................... 112

2-9-16 سقاخانه گرگ یراق .............................................................................. 113

2-9-17 سقاخانه گذرهارونیه ........................................................................... 114

2-9-18 سقاخانه حاج علی ................................................................................ 115

2-9- 19 سقاخانه آقانور ................................................................................... 116

2-9-20 سقاخانه ترکها ...........................................117

2-9- 21 سقاخانه مسجد سید ...........................................118

2-9-22 سقا خانه تاج الدین ...........................119

2-9-23 سقاخانه مسجد لبنان .........................................120

2-9- 24 سقاخانه مسجد ذکر الله .................121

فصل سوم : مکتب سقا خانه

3-1 مکتب سقا خانه و پیدایش آن .................. 122

3-2 هنرمندان مکتب سقا خانه .................. 127

3-2-1 منصور قندریز ...................... 127

3-2-2 حسین زنده رودی ...... 129

3-2-3 پرویز تناولی .......................131

3-2-4 فرامرز پیل آرام ............133

3-2-5 ژازه طباطبایی ....................... 134

3-2-6 جعفر روحبخش .......................... 135

3-2-7 مسعود عربشاهی ..........................135

3-2-8 ناصر اویسی ................................ 137

3-2-9 صادق تبریزی ..............138

3-3 تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات ....... 139

منابع ........................165