قنات یا کاریز اختراع ایرانی هاست اختراعی که باعث شده در حاشیه کویر زندگی و تمدن انسانی جریان داشته باشد

آب درآوردن و آب رساندن، کار راحتی نیست. به خصوص جایی که آب نباشد. به همین خاطر، کویری ها یا شهرهای حاشیة کویر، پیشتاز بیرون کشاندن آب از دل زمین اند.

قنات، یکی از پیشرفته ترین تکنیک ها برای رسیدن به آب است.قنات که پارسی آن کاریز می شود اختراع شگفت انگیز ایرانیان است و از این جا به بقیة جاهای دنیا رفته است. شواهدی در دست است که ایرانیان از 3800سال پیش قنات را می شناختند و از آن استفاده می کردند. این فن آوری به تدریج از ایران به شمال آفریقا، چین و حتی به بخش هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافته است.

پایاب

پایاب ها مکان هایی هستند که برای دسترسی آسان به گذرگاه زیرزمینی آب قنات ساخته می شوند. پایاب با پله از سطح زمین به پایین می رسد. پایاب ها نقش تفریح گاه داشته اند و به خاطر هوای خنک شان، هم به طور خصوصی و هم عمومی از آن ها استفاده می شده است.فضای اصلی پایاب، از یک اتاق به شکل های چهارگوش و هشت گوش ساخته شده. در کف پایاب، یک حوض است که معمولا آب قنات در آن می چرخد و از آن بیرون می رود.

آسیاب آبی

آسیاب های زیرزمینی در عمق چند متری زمین قرار گرفته اند. در بالای این آسیاب، آب چاه یا قنات جریان دارد. این آب باعث چرخیدن پره های آسیاب و چرخیدن سنگ آسیاب می شود و از این راه، در اعماق زمین گندم به آرد تبدیل می شود.

تمیز کاری قنات

یک قنات چند وقت به چند وقت باید لای روبی شود.

کلنگ

این کلنگ یک مقنی است.با این کلنگ دایره ای به قطر یک متر می زنند و بعد زمین را می کنند و تا پایین همین اندازه را رعایت می کنند.

اول و آخرقنات

اگر از آسمان به یک قنات نگاه کنید، ردیفی از دهانه ها را خواهید دید که از مناطق خشک کوهپایه ها می گذرد تا به نقطه ای سرسبز که یک روستا و یا یک شهر است برسد. این دهانه ها، چاه ها یا به اصطلاح میله هایی هستند که به یک کانال طولانی ختم می شوند؛ به قنات. این چاه ها برای بیرون آوردن آب نیستند، بلکه آن ها را کنده اند تا بتوانند همان کانال زیرزمینی یا قنات را حفر کنند. اختراع خوبی است نه؟ به جای این که هربار با طناب آب را بالا بکشی، یک بار خاک را بالا می کشی و تا سال ها آب خودش با پای خودش از دل زمین بیرون می آید. این معجزه ایرانیان است در دل کویر: قنات.

عجیب ترین قناتهای ایران

قناتدوطبقه

اردستان

تا به حال، اسم قنات دوطبقه به گوش تان خورده است؟ در اردستان، قناتی هست که دوطبقه است، یعنی دو رشته آب، 2 کیلومتر به موازاتِ هم حرکت می کنند. این تنها قنات دوطبقة ایران است. ساختمان این قنات ها طوری است که آب در گلِ بین آن نفوذ نمی کند و باعث می شود به هم نشتی نداشته باشند. این دو خط موازی، 18 متر با هم فاصله دارند.

این قنات ها وقتی به چاه های میان مسیر قنات یا میله ها راه می رسند، رشتة رویی قنات، میله را دور می زند. و فقط در مرحله آخر است که این دو رشته به هم می رسند و از زمین بیرون می آیند.

گناباد

300مترزیرزمین

این که چند صد سال پیش، بدون لوازم امروزی، چاهی 300 متری کنده شود، کمی عجیب به نظر می رسد. حفر این چاه با طناب معمولی نمی توانسته صورت بگیرد. با یک محاسبة سرانگشتی، وزن یک طناب 300 متری چیزی در حدود 300 کیلوگرم می شود. وزن سطلی که به این طناب آویزان است را هم اضافه کنید تا پاره شدن طناب برایتان قطعی شود.

اما ذهن خلاق ایرانی فکر بکری کرده است. این قنات به صورت پلکانی ساخته شده. به این صورت که 100متر به 100متر، به شکل پلکانی این چاه حفر می شده. یعنی 100 متر می کنده اند و یک پله می داده اند و دوباره 100 متر می کنده اند و یک پلة دیگر و همین طور تا آخر. این طوری، لایروبی قنات، ایستگاه به ایستگاه صورت می گیرد. اما نکتة بعدی برای چنین عمقی، مسأله هوا است. آن پایین قرار است یک عده آدم کار کنند و مطمئنا به هوا احتیاج دارند. این قضیه هم راه حلی داشته است. آن ها بدون این که کپسول اکسیژنی باشد یا فن برقی اختراع شده باشد، با دستگاه دم، هوا را از بالا به پایین می فرستاده اند. تا آن پایینی ها نفس بکشند و نمیرند.

مقدمه

تازه واردی کهج قدم به فلات ایران ، به مراکش و یاواحه های صحرا(شمال آفریقا) می گذارد با ردیفی از دهانه ها مواجه می شود که مناطق خشک کوهپایه ها را طی می کنند تا به نقطه ای سبز و خرم که همیشه یک روستا و گاه یک شهر است برسند. اگر کنجکاوی به خرج دهد و به بررسی ادامه دهد درخواهد یافت که این سوراخها ، دهانه چاههایی است که سطح زمین را به دهلیزهای زیرزمینی که آب را به روستا می برد و در سطح زمین جاری می سازد ، متصل می کند.

تعریف قنات

مجموعه ای از چند میله و یک کوره (یا کوره های) زیر زمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لا یه های) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه ها یا مردابها و برکه ها رابه کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری میکند و به نقاط پست تر می رساند.به عبارت دیگر ،قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد.چاههای نیمه عمیق با کوره های شعاعی (کوره های شعاعی در چاهای نیمه عمیق معادل دستکها در قنوات است)،حالت خاصی از یک قنات بدون خشکه کار است،زیرا موتور پمپ کار خشکه کار را انجام می دهد.

تاریخچه

طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربی ایران در مرکز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر گردید . این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.در حدود 525 ق.م توسط ایرانیان به عمان و مسقط و شبه جزیره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشکرکشیهای ایرانیان این فن در مصر رواج یافت . با گسترش اسلام ، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود 750 میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر گردید. در سال 1520 اسپانیاییهاحفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آنجا این تکنیک به لس آنجلس برده شد. در سال 1540 شهر پیکا در شیلی صاحب قنات گردید. گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد.

در بعضی از منابع اشکال متنوعی از قنات ترسیم شده است،گرچه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات با هم توافق دارند،ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند.برش طولی یک قنات را در شکل زیر مشاهده می کنیم.این تصویر با استفاده از اشکال منابع فوق الذکر و تلفیق آنها با همدیگر به وجود آمده است.

قنات درگستره تاریخ

پژوهشگران بهاتفاق معتقدند که بهرهبرداری از قنات ابتدا در ایرانصورت گرفته و در دورهی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راهیافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمیترین کاریزها در ایران،افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولیچهلهزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قناتها در سایر کشورهایجهان است. مهمترین قناتهای ایران در استانهای کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی وفارس وجود دارد.

قنات یا کاریز یکی از شگفتانگیزترین کارهای دستهجمعی تاریخ بشریاست که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آبرسانی به مناطقکم آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامهریزیبه وجود آمده است. این پدیدهی شگفتانگیز آبرسانی از دیرباز و از عصر آهن بهعنوانیکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایرانروبهرو بودهاند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته وموجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی و ایجاد کار و فعالیتهای متعدد شهری و روستایی و باعثآرامش مردم بوده است. به گواه تاریخ، و کشفیات باستانشناسی این فنآوری مهم ازابتکارات ویژهی ایرانیان بوده و به تدریج، به سایر مناطق جهان، از جمله منطقهیاروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخشهایی از آمریکای جنوبی چون شیلی راهیافته است.

تاریخ قنات در ایران بهطور مشخص، به دورهی ایران باستان و ماقبلکتابت و به عصر آهن بر میگردد. تمدن پنجهزار سالهی شهر سوخته و تمدن هکمتانه و وجودقنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دورهی ماقبل هخامنشی است. یکی ازقدیمیترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمین نبردسارگون دوم، (پادشاه آشور است که در سده هشتم قبل از میلاد میزیسته) علیه امپراطوریاوراتور در سال ٧١٤ قبل از میلاد مسیح است (محقق فرانسوی گوبلو به کمک یک لوح بزرگمسی که با خط میخی و به زبان آکادی نوشته شده، از آن مطلع شده است. این لوح، اکنوندر موزهی لوور پاریس موجود میباشد). سارگون از کوههای زاگرس میگذرد و به ناحیهایواقع در اطراف شهر اوهلو (مرند کنونی) در حدود ٦٠ کیلومتری شمال غرب تبریز در شمالدریاچهی ارومیه میرسد. او متوجه میشود که در این ناحیه رود وجود ندارد. معهذاناحیهای است که با آبیاری سبز و خرم شده، اما او از این امر تعجب نمیکند برای اینکه او در دشتهایی فرمانروایی کرده که چنین تکنیکها یا سیستمهایی از حداقل دو هزارسال پیش در آنها معمول بوده است اما آنچه که او را شگفتزده میکند، بیاطلاعی ازمنشاء این آبها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد که قنات را ببیند. اما اینقناتها را چه کسانی ساختهاند؟ و چه کسی این تکنیک را به منطقه آورده است؟

بهاستناد کتیبهی سارگون، اورسای اول پادشاه همعصر او بوده که اولین قنات را احداثکرده است. بنابراین فرمانروای آشور، رواج این تکنیک را که به گفتهی او پدیدهای تازهبوده است، به اهالی اوراتور نسبت میدهد. از طرف دیگر در ناحیهی دریاچه وان (که درآن زمان جزء خاک ایران بوده) ناظری در آغاز قرن هشتم قبل از میلاد، به وجود ٢١ رشتهقنات اشاره کرده است. در کتابی تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشتهی لهمان ـمورخ ١٩٢٥، آمده است که ابداع قنات به اوراتورها تعلق دارد و میدانیم که اهالیاوراتور، اعقاب بلافصل ارمنیها هستند.

برابرمطالب اوستایی و مطابق شاهنامهی فردوسی هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم یا جمشیدمخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است میدانیم که شاهان پیشدادی بر اساسداستانهای شفاهی تا دورهی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسی در میانمردم نیز نقل میشدند این داستانهای شفاهی ریشهی هفت تا ده هزار سالهدارند.

اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارسها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوههمراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد پایتخت قدیمی امپراطور ماد کهاز سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد. همچنین تختجمشید که داریوش اول آن را در نزدیکیپاسارگاد به وجود آورد و به صورت پایتخت هخامنشیان درآمد. شهر راگس یا راجس (ری) درچند کیلومتری شهر ری کنونی یکی از پرجمعیتترین شهرها بود. تمامی این شهرها بااستفاده از سیستم قنات توانستد آب خود را تامین کنند و به حیات خود ادامه دهند زیرادر آن زمان رودها و یا چشمههایی بیش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حالقدیمیترین قنات ثبتشده در تاریخ به سههزار سال پیش (٣٠ قرن قبل)، برمیگردد که درآذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است. در پی آن، در دورهی داریوش کبیر (٤٨٦-٥٢١ ق. م) که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمارمیرود. قناتهای متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساسکاوشهای باستانشناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجاد شده درنواحی جنوبیخلیجفارس، خراسان، یزد و کرمان در دورهی هخامنشیان ساخته شده و قنوات قدیمی قم وبسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دورهی صفویه وقاجاریه حفر شده است.

از مطالعهی کتب قدیم و آثار باستانی ایران پیمیبریم کهکندن کاریز و تعمیر آن و آبیاری و زراعت کاری مقدس محسوب میشده است. در وندیداد کهزرتشتیان آن را کتاب الهی میدانند و بعضی نیز آن را دایرةالمعارف فرهنگ باستانمحسوب میکنند چنین جملاتی وجود دارد:

سوگند یاد میکنم به جاری کردن آب خنک درخاک خشک (کاریز) و عمارت راه و سوگند یاد میکنم به زراعت و کاشتن درختمیوه.

آقای گوبلو، دانشمند فرانسوی که حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و درزمینهی آب در ایران کار کرده است، این سیستم باستانی دستیابی به آب زیرزمینی راقابل مطالعه مییابد و بر این اساس وقتی به وطن خود (فرانسه) برمیگردد موضوع دکترایخود را قنات انتخاب میکند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از٥٣٤منبع علمی، تحقیقی، کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان «قنات فنی برای دستیابیبه آب در ایران» مینویسد او در این نوشتهی خود ثابت میکند که قنات اختراع ایرانیاناست و دهها قرن هم قدمت دارد در حالی که چینیها فن قنات را تازه چند قرن پس ازایرانیان آموختهاند، گوبلو در کتاب خود که در سال ١٩٧٩ انتشار یافتهمینویسد:

همه چیز دال بر آن است که نخستین قناتها در محدودهی فرهنگی ایران ظاهرشدهاند و انگیزهی اصلی از حفر قنات، باور و فرهنگ یکجانشینی و توسعهی کشاورزی وآبادی بوده است به طوری که این صنعت در میان ترکهای شرقی و اعراب که فرهنگ کوچنشینیداشتهاند رونق نیافته است.

گوبلو دهها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدنفن قنات از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب و غیره اختصاص داده است اما برایجلوگیری از طولانیشدن مقاله فقط به ذکر نکات زیر که در واقع نتیجهگیری کوچکی ازنوشتههای مهم این دانشمند فرانسوی است اکتفا میشود: این دانشمند در نتیجهی سالهاتحقیق و نیز سفر به کشورهای مختلف و همچنین استفاده از صدها منبع، معتقد است کهخاستگاه اصلی قنات ناحیهی آذربایجان غربی ایران و ارمنستان فعلی در منطقهی معادنسرب این نواحی میباشد و این فن دستیابی به آب زیرزمینی، در محیط فرهنگی ایران دراوائل هزارهی اول قبل از میلاد مسیح، اختراح شد و سپس به سرعت در دیگر نقاط کشور ودر خارج از آن رواج یافت این فن دستیابی به آب زیرزمینی در سالهای ٨٠٠ قبل از میلادبه وسیلهی کشاورزان در داخل فلات ایران رواج پیدا کرد و از آنجا به سایر نقاط جهانگسترش یافت. به عنوان مثال حدود ٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان، آموزش فن حفرقنات را به مصر و حدود ٧٥٠ میلادی مسلمانان بنیامیه این فن را ازآنجا بهاسپانیا منتقل کردند و سپس از آنجا به مراکش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ میلادی بهآمریکا به ویژه منطقهی لسآنجلس فعلی، انتقال یافت (به موجب بررسیها، آب لسآنجلسآمریکا ابتدا به وسیلهی قنات تأمین میشده است) و در سال ١٥٤٠ میلادی به ناحیهیپیکارد شیلی منتقل شده است. بررسیهای گوبلو ثابت میکند که سیستم قنات تازه در سال١٧٨٠یعنی در حدود ٢٢٥ سال قبل به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسیده است.

تعریفیفنی از واژهی قنات

مجموعهای از چند میله و یک کوره (یا کورههای) زیرزمینی که باشیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایههای) آبدار مناطق مرتفع زمینیا رودخانهها یا مردابها و برکهها را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش وهیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمعآوری میکند و به نقاط پست ترمیرساند. به عبارت دیگر، قنات را میتوان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمعآوریشدهتوسط این زهکش به سطح زمین آورده میشود و به مصرف آبیاری یا شرب میرسد.

چندنمونه از قناتهای ایران

در حال حاضر عمیقترین قنات ایران، قنات قصبهی گناباد استبا حدود ٣٤٠ متر عمق مادر چاه آن، و طولانیترین قنات در منطقهی یزد قرار دارد باطول ١٠٠ کیلومتر. قنات قصبهی گناباد پیشینهی تاریخی ٢٥٠٠ ساله دارد و بیش از دوهزار هکتار از اراضی کشاورزان این شهرستان را به صورت سنتی آبیاری میکند. در قناتقصبه با ٣٣١٣٣مترطول، ٣٤٠ مترعمق و ٤٧٠ حلقه چاه که در دوران هخامنشیان و یا قبل ازآن حفر شده است با یک محاسبهی سرانگشتی میتوان گفت ٥٦ هزار تن خاک و سنگ برای حفرمادر چاه و چاههای عمودی اتصالی و کانال افقی سراسری توسط کارگران و مقنیان جابهجاشده است و جابهجایی این حجم خاک بدون تردید کمتر از عظمت اهرام مصر نیست. قنات قصبهبه عنوان عمیقترین قنات دنیا، میراث فرهنگی و تمدنی عظیمی است و بدون شک یکی ازعجایب تمدن بشری به شمار میرود. قنات قصبه از نظر طولی (٦٠ کیلومتر) دومین قناتایران بعد از قنات زارچ یزد محسوب میشود و پرآب ترین قنات منطقهی کویریاست.
پرآبترین قنات ایران، قنات اکبرآباد فسا است و قدیمیترین قناتایران، قنات

فهرست

• مقدمه
• تعریف قنات
• تاریخچه
• قنات درگستره تاریخ
• تعریفیفنی از واژهی قنات
• چندنمونه از قناتهای ایران
• ساختمان های مرتبط با قنات
• پایاب
• قنات یا قنوات
• مشخصات قنات
• آغاز قنات
• حفر قنات
• طول و عمق قنات
• ویژگیهای قنات
• معایب قنات
• طرز حفر قنات
• قنات در افسانه‌های ایرانی
• قنات در امپراطوری هخامنشی
• مزایای عمده قنوات
• ضرورت‌ها و مستندات قانونی حفظ و احیاء قنوات کشور
• طرح احیاء و مرمت قنوات کشور
• طرح ملی ساماندهی قنوات کشور
• تقسیم بندی قنات از نظر فنی
• انواع قنات از جهت نحوه بهره برداری
• انواع قنات از جهت مالکیت
• واژه شناسیقنات
• اسامی معادل قنات
• ابزار و وسایل جهت حفر قنات
• قنات و صنعت گردشگری
• شمای قنات
• کاربردهای گوناگون قنات و کاریز در ایران و جهان
• منابع