تنظیم خانواده

تعریف:

روش اندیشه و زندگی که به صورت داوطلبانه و بر پایه آگاهی، بینش و تصمیم گیری مسؤلانه توسط افراد و زوجین در جهت ارتقای سلامت و بهزیستی خانواده‌ها اتخاذ می‌شود و از این رو در توسعه اجتماعی کشور سهم مؤثری دارد.

اهداف:

1)پرهیز از تولد کودک ناخواسته 2)داشتن کودک به تعداد دلخواه 3)تنظیم فواصل بین بارداریها 4)مراقبت زنان و زایمان در رابطه با سن پدر و مادر 5)تعیین تعداد کودکان برای خانواده

در نهایت هدف از برنامه‌های تنظیم خانواده فراهم نمودن زمینه مساعد برای تأمین سلامت جسمی و روحی کل خانواده می‌باشد و تنها مترادف با کنترل موالید نیست.

شاخص تنظیم خانواده: درصد پوشش تنظیم خانواده:

100 × کل زنان استفاده کننده از وسایل مطمئن پیشگیری

کل زنان 49-10 ساله همسردار

شاخص فوق ، با استفاده از زیج حیاتی قابل محاسبه است.

لازمه انجام خدمت تنظیم خانواده در واحدهای بهداشتی مشاوره با فرد مراجعه کننده است:

مشاوره فرایندی است که در آن به داوطلب کمک می‌ شودتا در مورد استفاده یا عدم استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری تصمیم بگیرد و روش پیشگیری از بارداری مناسب را انتخاب نماید.

6 مرحله مشاوره ، خلاصه شده در کلمهGATHER عبارتند از:

G(GREET) : احترام به مراجعه کننده با نزاکت و برخورد گرم.

A(ASK) : از داوطلب در مورد خودش سوال کنید (دلیل مراجعه، کمک به بیان خواسته ها و نظرهای خود و احساسات و باورهای وی، کمک جهت تفکر کامل درباره انتخابهای موجود، ایجاد این باور که مشاور، خواهان ارائه خدمت موثر می‌باشداگاهی از دانش و تجربیات مراجعه کننده،

T(TELL) : پاسخ به نیازها و نگرانیها با توجه به موقعیت مراجعه کننده.

H(HELP) : کمک به داوطلب برای اتخاذ بهترین تصمیم.

E(EXPLAIN) : توضیح هر آنچه که لازم یا شفاف کننده است.

R(RETURN) : برنامه ریزی جهت ویزیت مجدد.

انواع روشهای تنظیم خانواده:

الف)فاصله‌گذاری:

1- هورمونی (قرص های ترکیبی، قرص شیردهی، آمپول DMPA )

2- وسایل داخل رحمی (IUD )

3- روشهای ایجاد مانع به طریق فیزیکی یا شیمیایی (کاندوم، مواد اسپرم‌کش)

پس از مشاوره و انتخاب روش پیشگیری توسط گیرنده های خدمت پرونده خانوار تشکیل و فرم فاصله گذاری بین تولد ها به شرح ذیل تکمیل می‌گردد:

فرم فاصله گذاری از دو قسمت تشکیل شده است، قسمت بالای فرم شامل: شماره خانوار یا پرونده و اطلاعات کلی در مورد خصوصیات خانوادگی و سوابق عادت ماهیانه ، شیردهی ، سقط ، مرده زایی و دیابت است. قسمت پایین فرم حاوی نتیجه معاینات (فشار خون، وزن بدن، واریس، پستانها ، معاینه قلب و ریه ، معاینه زنانگی و پاپ اسمیر) می‌باشد.

آزمایشات لازم است بر اساس آخرین دستورالعمل تنظیم خانواده و بسته به نوع روشی که مورد استفاده متقاضی است و در فواصل تعیین شده انجام شود.

ب) قطعی ( توبکتومی، وازکتومی )

خانم های 35 ساله و بالاتر

خانم های با سابقه فامیلی نزدیک ، بیماری قلبی یا فشار خون بالا

دیابتی ها ( هر ساله)

خانم های با سابقه دیابت حاملگی ( هر ساله)

خانم های چاق

2) قرص دوران شیردهی(لاینسترنول)

اندازه گیری وزن و قد و محاسبه BMI

پاپ اسمیر

چنانچه نکته خاصی در شرح حال بیمار موجود باشد ، معاینه لازم حسب مورد ضرورت خواهد گرفت.

3) آی.یو .دی:

در اولین مراجعه ، معاینه لگنی و بررسی موارد کنترااندکاسیونها انجام می‌گیرد.

کنترل های بعدی آن یک و 6 ماه بعد از کارگذاری آی.یو.دی شامل انجام اسمیر و معاینه لگنی می‌باشد.

4) آمپول ضد بارداری:

اندازه گیری وزن و قد و محاسبه BMI ، اندازه گیری فشار خون ، انجام پاپ اسمیر.

آزمایش لیپوپروفایل (یکبار)

اگر LDL پایه متقاضی خدمت از 200 میلی گرم در دسی لیتر بیشتر بوده و دو فاکتور خطر عروقی و یا اختلالات نادر لیپیدی وجود داشته باشد ، آغاز استفاده از روش توصیه نمی‌ شود.

توجه: اگر انجام ازمایش و معاینه های فوق در اولین مراجعه ممکن نباشد، می‌توان اولین نوبت آمپول را تزریق کرد. باید به خاطر داشت که انجام بررسی‌های یادشده در فاصله زمانی سه ماه پس از تزریق اول ضرورت دارد.

5) توبکتومی:

قبل از ارجاع به توبکتومی، گرفتن سابقه بیماری ، تست گراویندکس، معاینه لگنی، اندازه گیری فشار خون ، انجام پاپ اسمیر صورت می‌گیرد. مراجعه بعدی در فاصله 14-7 روز بعد از عمل به منظور کشیدن بخیه ها و معاینه محل عمل انجام می‌گیرد.

6) وازکتومی:

معمولا قبل از انجام وازکتومی نیاز به درخواست هیچگونه آزمایشی نمی‌باشد. در گرفتن شرح حال بیمار، سابقه پزشکی متقاضی بررسی شده و معاینه فیزیکی عمومی با توجه ویژه به دستگاه ژنیتال انجام شود.

بهتر است فرد وازکتومی شده یک هفته بعد از عمل برای معاینه محل عمل به پزشک ارائه دهنده خدمت مراجعه نماید.

فرد وازکتومی شده باید سه ماه بعد از عمل از نظر آزواسپرمی ( نبودن اسپرم در مایع منی) آزمایش شود انجام اسپرم آنالیز بعدی با فاصله زمانی یک ماه از ازمایش اول ( چهار ماه پس از عمل ) خواهد بود. لذا تا ناپدید شدن اسپرم در مایع منی ، فرد باید حتما از یک روش دیگر پیشگیری استفاده کند.

انواع روشهای تنظیم خانواده:

1- بلند مدت دائم ( توبکتومی، وازکتومی )

2- بلند مدت غیر دائم (آمپول DMPA )

3- کوتاه مدت (قرص های ترکیبی ، قرص شیردهی ، کاندوم ، IUD )

قرص های ترکیبی:

قرص های ترکیبی به سه شکل LD و HD و تری فازیک موجود می‌باشد. این قرصها بهترین روش برای اوایل ازدواج که زوجین نمی‌خواهند فوراً بچه‌دار شوند می‌باشد.

نحوه مصرف صحیح:

مصرف این قرص ها باید در 5 روز اول قاعدگی ( روز اول تا روز پنجم ) اغاز گردد. برای اطمینان بیشتر بهتر است که مصرف آن روز اول خونریزی قاعدگی شروع شود. قرص در ساعت خاصی از شبانه روز تا پایان بسته 21 عددی خورده می‌شود مصرف بسته بعدی پس از یک فاصله 7 روزه آغاز خواهد شد، دیگر مهم نیست که در این 7 روز چه زمانی قاعدگی رخ می دهد. مهم این است بین مصرف دو بسته قرص باید 7 روز کامل فاصله و استراحت باشد. در اولین دوره مصرف قرص در دو هفته اول باید علاوه بر آن از روش دیگری مثل کاندوم هم استفاده کرد.

فراموشی مصرف قرص LD و HD :

1- در صورت فراموشی خوردن یک قرص و بخاطر آوردن تا زمان مصرف قرص بعدی، به محض به یاد آوردن قرص فراموش شده ، ان قرص خورده شده و بقیه قرص ها طبق معمول ادامه یابد.

2- چنانچه دو قرص فراموش شود بقیه قرص ها طبق معمول ادمه یافته و تایک هفته نیز از یک روش کمکی پیشگیری از بارداری استفاده می‌شود.

3- در صورت فراموشی بیش از دو قرص در هر زمان از سیکل ، خوردن بقیه قرص ها (روزی یک عدد) ادامه یافته و تا یک هفته از روش کمکی دیگر نیز استفاده شده و بلافاصله پس از اتمام این بسته ، مصرف بسته بعدی ( بدون فاصله 7 روزه) آغاز می‌گردد.

فراموشی مصرف قرص تری فازیک:

1- در صورت فراموشی مصرف یکی از قرص ها در زمان مقرر و بخاطر آوردن آن در کمتر از 12 ساعت پس از زمان همیشگی، بلافاصله آن قرص مصرف و بقیه قرص ها در موعد مقرر خورده خواهد شد شایان ذکر است که گذشت زمان کمتر از 12 ساعت از زمان معمول خوردن قرص تاثیر پیشگیری از بارداری آن را کاهش نمی‌دهد.

2- در صورت فراموشی مصرف یکی از قرص ها در نوبت مقرر و به خاطر آوردن آن پس از 12 ساعت از زمان همیشگی، قرص فراموش شده خورده نشده ولی مصرف بقیه قرص ها طبق برنامه ادامه می‌یابد در این مورد حتماً باید از یک روش کمکی دیگر ( مثل کاندوم) نیز به منظور جلوگیری از بارداری تا پایان بسته استفاده شود.

عوارض قرص های ترکیبی:

لکه بینی، تهوع، استفراغ ، سردرد ، کم شدن بیش از حد خون قاعدگی، کاهش شیر در صورت استفاده در زنان شیرده.

نکات مهم در برخورد با عوارض:

لکه بینی بین قاعدگیها در عرض 3-2 ماه برطرف می‌گردد، در صورت برطرف نشدن لکه بینی بعد از 3-2 ماه فقط در یک دوره و در روزهایی که لکه بینی وجود دارد هر شب دو قرص LD خورده شده که دو روز پس از پایان لکه بینی مجدداً به روزی یک عدد تبدیل خواهد شد قرص های اضافی باید از یک بسته جدید تامین گردد.

در صورت سابقه یک دوره آمنوره با مصرف صحیح قرص و قاعده نشدن در فاصله 7 روز بین مصرف دو بسته می‌توان بسته بعدی را پس از پایان فاصله 7 روزه آغاز نمود ولی شروع بسته سوم مشروط به قاعده شدن پس از پایان بسته دوم است در غیر این صورت باید وجود حاملگی بررسی شود.

استفراغ به فاصله 2-1 ساعت بعد از خوردن قرص: یک قرص از یک بسته دیگر خورده شده و مصرف مرتب بقیه قرص های بسته اصلی در زمان مقرر ادامه می‌یابد در صورت تداوم استفراغ و اسهال شدید ضمن مصرف قرص در زمان مقرر، روش کمکی آغاز شده و استفاده از آن تا یک هفته پس از اتمام بیماری ادامه خواهد یافت.

تاریخ مراجعه بعدی: طی یک هفته قبل از پایان بسته برای دریافت بسته بعدی مراجعه نماید.

موارد منع مصرف مطلق قرص های ترکیبی:

شک یا اطمینان به حاملگی ، شک یا ابتلا یا سابقه ابتلا به سرطان پستان، سرطان های وابسته به استروژن مثل آندومتر ، خونریزی رحمی بدون علات مشخص، هر نوع بیماری کبدی، خانم سیگاری 35 ساله و بالاتر با مصرف بیشتر از 15 نخ سیگار در روز، ابتلا یا سابقه DVT و اختلالات ترمبوامبولیک، بیماریهای دریچه قلب بیماری کرونر، سکته مغزی، دیابت همراه با بیماریهای عروقی، فشار خون بالاتر از 100/160 میگرن با علائم عصبی موضعی، مادر شیرده زیر 6 ماهگی ، آنژین قلبی ناپایدار ، دیس لیپیدمی و....

موارد منع مصرف نسبی:

فشار خون بین 90/140 تا 100/160، نئوپلازی داخل اپیتلیومی تا شدید سرویکس ، میگرن بدون علائم عصبی موضعی، واریس بدون سابقه DVT، افسردگی خیلی شدید، مصرف همزمان برخی آنتی‌بیوتیکها مانند ریفامپین و گریزوفولوین و نیز داروهای ضد تشنج مانند کاربامازپین و فنوباربیتال و ...(این داروها با قرصهای ترکیبی تداخل اثر دارند مثلاً ریفامپین باعث کاهش اثر قرصها در پیشگیری می‌شود و لذا باید از یک روش کمکی دیگر استفاده کرد)

شاخص عملکرد: درصد استفاده از قرصهای ترکیبی:

100 × تعداد زنان واجد شرایط استفاده کننده از قرص ترکیبی

کل زنان واجد شرایط

قرص لاینسترول( شیر دهی):

قرص خوراکی پیشگیری از بارداری بوده که مادران شیرده تا 6 ماه پس از زایمان می‌توانند از ان به منظور پیشگیری از بارداری استفاده نمایند.

نحوه مصرف صحیح:

شروع مصرف قرص های دوران شیردهی 6 هفته پس از زایمان است به شرطی که قاعدگی اتفاق نیفتاده باشد و تغذیه انحصاری با شیر مادر صورت گیرد ولی اگر قبل از هفته ششم قاعدگی شروع شود مصرف قرص باید از روز اول عادت ماهانه آغاز گردد.در 6 ماه اول تغذیه انحصاری با شیر مادر قرص دوران شیردهی جهت اطمینان از عدم بروز حاملگی کافی است هر بلیستر لاینسترنول دارای 28 قرص بوده که باید هر شب یک عدد از آن راس ساعت معینی خورده شود. شروع مصرف بسته بعدی قرص بلافاصله پس از پایان بسته قبلی است بین دو بسته قرص نباید هیچ فاصله زمانی وجود داشته باشد.

فراموشی مصرف قرص شیردهی:

فراموشی مصرف یک قرص تا 3 ساعت مسئله ای نبوده و ضمن خوردن قرص فراموش شده تا 3 ساعت آموزش و تاکید برای خوردن قرص های بعدی در ساعت مقرر لازم است.

در صورتی که مصرف یک قرص بیش از 3 ساعت به تاخیر افتد و یا خوردن یک قرص تا نوبت بعدی فراموش شود هر زمان که به یاد آید قرص فراموش شده خورده شده و قرص نوبت بعدی نیز در زمان تعیین شده خورده خواهد شد. ضمناً تا دو روز هم از یک روش دیگر مانند کاندوم استفاده شود.

در صورتی که مصرف دو قرص دو روز فراموش شود باید به محض به یادآوردن، قرص های فراموش شده یک جا خورده شده و بقیه قرص ها ادامه یافته و تا 7 روز از روش مضاعف مثل کاندوم استفاده شود. در صورت داشتن نزدیکی محافظت نشده در این دو روز از روش اورژانس پیشگیری از بارداری EC استفاده شود در صورت قاعده نشدن در مدت 6-4 هفته پس از فراموشی، بررسی بارداری لازم است.

در صورت فراموشی بیش از دو قرص و داشتن نزدیکی محافظت نشده در عرض 72 ساعت اخیر، تجویز EC و مشاوره برای انتخاب روش مناسب دیگر صورت گیرد. در صورتی که از نزدیکی محافظت نشده وی در زمان عدم مصرف قرص، بیش از 72 ساعت می‌گذرد بررسی بارداری ضروری است.

عوارض قرص شیردهی:

خونریزی نامنظم مختصر در بین قاعدگی، تاخیردر برگشت قاعدگی، سردرد شدید ، زردی پوست و چشم ، درد شکمی بخصوص در قسمت پایین شکم و لگن که باید به متخصص ارجاع داده شوند .

موارد منع مصرف مطلق قرص شیردهی:

خونریزی غیر طبیعی رحمی، اختلالات حاد یا مزمن کبد، ابتلا به سرطان پستان.

موارد منع مصرف نسبی:

سابقه سرطان پستان ، چاقی شدید ، فشار خون بالا (100/160 به بالا)، سابقه حاملگی خارج رحمی، مصرف همزمان با داروهای ضد تشنج یا ریفامپین ، سابقه کلستارز بارداری.

شاخص عملکرد:

100 × تعداد زنان واجد شرایط استفاده از قرص شیردهی

کل زنان واجد شرایط

کاندوم:

کاندوم یک وسیله پیشگیری از بارداری از جنس لاتکس است ، کاندوم تنها روشی است که علاوه بر پیشگیری از بارداری از انتقال بیماریهای قابل انتقال از تماس جنسی مانند ایدز پیشگیری می‌نماید.

نحوه صحیح استفاده از کاندوم:

1- در هر بار نزدیکی کاندوم جدید استفاده شود.

2- کاندوم باید پیش از مصرف مشاهده و از سالم بودن آن اطمینان حاصل شود ( با استفاده از روش باد کردن)

3- کاندوم باید در حالت نعوظ و قبل از نزدیکی به روی آلت کشیده شود.

4- لازم است بلافاصله پس از انزال برای خروج کاندوم اقدام شود برای اینکار در حالیکه هنوز نعوظ وجود دارد با گرفتن حلقه بالایی کاندوم نسبت به خارج نمودن آن اقدام خواهد شد.

5- با توجه به اینکه مالیدن وازلین، روغن نباتی و گیاهی، احتمال آسیب به کاندوم و پاره شدن آن را افزایش خواهد داد لازم است که از استفاده از اینگونه موارد خودداری گردد ( با توجه به افزایش احتمال پاره شدن کاندوم در صورت استفاده همسر فرد از کرم های طبی باید مصرف این کرمها به پس از تماس جنسی موکول گردد.)

6- حین استفاده باید مواظب بود که کاندوم با ناخن، انگشت یا انگشتر سوراخ نشود.

7- باید توجه نمود که کاندوم پس از انزال در داخل واژن باقی نماند.

8- نباید از کاندوم های شکننده ، تاریخ گذشته ، تغییر شکل و تغییر رنگ داده و یا کاندومی که بسته بندی داخلی آن صدمه دیده است استفاده کرد.

عیب ها یا عوارض کاندوم:

ایجاد حساسیت به کاندوم ، کاهش لذت جنسی به دلیل کاهش حس لمس، لزوم استفاده پس از نعوظ ، احتمال خارج شدن یا پاره شدن.

در شرایطی که به هنگام نزدیکی کاندوم پاره شود و شک به حاملگی وجود داشته باشد لازم است از روش اورژانس پیشگیری از بارداری استفاده شود.

چگونگی نگهداری کاندوم: کاندوم بایستی دور از نور آفتاب ، گرما ، رطوبت ، نور لامپ فلوئورسانس و اشعه ماورای بنفش بوده و در جای خنک و تاریک نگهداری شود.

مراجعه بعدی: بعد از اتمام بسته ( هر بسته حاوی 12 عدد کاندوم است).