مقاله بررسی جامع بحران در 88 صفحه ورد قابل ویرایش

-1: بحران

«مفهوم بحران درعصر حاضر گاهی باعث ایجاد سوالاتی دراذهان عمومی میگردد. چرا بحران تا این اندازه فکر بشررا مشغول کرده است. بحران درطول تاریخ مکتوب بشری همواره با انسان بوده و چه بسا که بیش از آن نیز موجود بوده باشد. نسل های بشر همواره مجبور به تحمل بحران ها و خسارت ها و صدمات ناشسی از آن بوده و پس از چندی نیزا مشقات آن رهایی یافته و بهبودی حاصل نموده اند و زندگی بشری هم چنان ادامه یافته است»[1]با توجه به پیچیدگی ها و ابهامات این موضوع، تعاریف متعددی به دست آمده به دلیل این تنوع، رسیدن به یک تعریف همه جانبه و واحد دشوار است. که بعضی از این تعاریف به صورت زیر بیان شده اند:

«ریشه واژه ی «Crisis» از کلمه یونانی «krinein»به معنی نقطه عطف «Turning point»به خصوص درمورد بیماری است و همچنین به معنی بروز زمان خطر در مورد مسائل سیاسی – اقتصادی است، درعین حال، بحران به عنوان نقطه ی حساس «critical point» تلقی می شود که درنهایت ممکن است ناشی از یک تحول مناسب یا نامناسب باشد، مانند مرگ و زندگی – دشمنی و دوستی- تعادل یا ناپایداری درروابط بین کشورها و ...»[2]

«حادثه ای که به طور طبیعی و یاتوسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود آید و سختی و مشقتی را به جامعه ی انسانی تحمیل نماید»[3]

«اصولاٌ بحران وضعتی است که طی آن روش های معمول و متداول مواجهه با مشکلات و مسائل فاقد کارآیی باشند.»[4]

«ازدید سیستمیک یک بحران عبارتند از وضعیتی که نظم سیستم اصلی یا قسمت هایی از آن را که ما سیستم فرعی می نامیم مختل کرده و پایداری آنرا به هم می زند»[5]
«واقعه پیش بینی نشده است که به دلیل اضطراب وفوریت باید موردتوجه فوری قرارگیرد، زیرا، عدم توجه ورسیدگی بلافاصله به آن، موجب وخیم تر شدن اوضاع می شود.»[6]
«بحران را میتوان شرایطی غیرعادی دانست که درآن مشکلات ناگهانی و پیش بینی ناپذیر پدید می آیند و درچنین شرایطی ضوابط و هنجارها و قوانین مرسوم دیگر کارساز نیستند.»[7]

1-1-1: انواع بحران

کارشناسان مدیریت بحران انواع بحران ها را به صورت های زیر دسته بندی و تعریف کرده اند: یکی از این دسته بندیها به صورت نموداری است که محور افقی آن، بحران های داخلی و خارجی را ازهم متمایز می سازد و محور عمودی، بحران ها را ازحیث ماهیت فنی بودن یا اقتصادی بودن دربرابر اجتماعی یا سازمانی بودن تفکیک میکند. به این ترتیب 4 وضعیت کلی در این نمودار دیده میشود که برای هر وضعیت کلی نمونه هایی ذکر شده اند:همانطور که درنمودار فوق دیده می شود، سوانح طبیعی ازجمله زمین لرزه در وضعیت بحران های فنی – اقتصادی خارجی قرار دارند. که این نوع بحران دراین تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

«دردسته بندی دیگری محققان چهار نوع بلایا را شناسایی نموده اند:»

الف) طبیعی : مانند زلزله – سیل –طوفان – آتشفشان – خشکسالی –موج های دریایی ناشی از زلزله – گردبادهایی استوایی-شکاف زمین – آتش سوزی طبیعی جنگل ها و بیشه ها

ب) انسانی: مانند جنگ-شورش های اجتماعی

ج)تکنولوژی : مانند انفجار نیروگاه های اتمی

د) اکولوژی : مانند آلودگی های وسیع کره زمین و آلودگی های جوی ومحیط زیست»[8]

«با توجه به دسته بندی بالا، بلایای طبیعی همانند بحران هایی که توسط خود انسان ایجاد می شوند باعث ایجاد تلفات انسانی، خسارت های اقتصادی و اجتماعی میگردند و از این بابت صدمات قابل توجهی را –محیط زیست وارد می سازند. بشر درطول سالیان متمادی تا حدودی آموخته است که چگونه بابحران های طبیعی روبرو گردد، اماخطرات این گونه بحران ها همواره جوامع انسانی تهدید نموده و صدمات و خسارت های عمده ای را در مواقع بروز به این جوامع تحمیل می نمایند.»

+ منبع: . فریبرز ناطقی الهی: «مدیریت بحران زمین لرزه ابرشهرها با رویکرد به برنامه ی مدیریت بحران زمین لرزه شهر تهران»، تهران، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ، 1379،ص 10و 11

1-1-2: آثار وخصوصیات بحران

تجزیه و تحلیل اثرات ناشی از بحران های مختلف با توجه به شرایط محلی، دارای اهمیت بسیار زیادی برای مدیران مسئول بحران ها می باشد، زیرابا انجام چنین بررسی هایی می توان بسیاری از نیازهای لازم وضروری مطرح درمواقع بروز بحران را ازقبل مورد شناسایی قرارداده و تشریح نموده و این امر، به خصوص دررابطه با پیش بینی اقدامات اساسی مورد نیاز دربخش های «امدادرسانی» و «بهبودی» دارای اهمیت به سزایی می باشد.

«به طور کلی اثرات و خصوصیات بحران را میتوان درسه بخش زیر طبقه بندی نمود:

الف- سطح جهانی: تازمانی که پیش گیری های لازم و ضروری درموردبروز بحران ها و کاهش اثرات مخرب آن ها در سطح جهانی به حد متعادف و قابل قبولی نرسد، اثرات ناشی از بحران ها کماکان زندگی بشر و جوامع را تحت الشعاع قرار خواهد داد»[9]

ب«سطح ملی: اثرات بحران دراین بخش – بصورت های زیر است:

- ازدست رفتن دارایی های موجودملی به صورت های مختلف

- تخصیص دادن منابع و عزم ملی جهت بهبودی و بازسازی اوضاع و شرایط پس از وقوع بحران به جای تخصیص دادن منابع ملی جهت توسعه ی اقتصاد ملی.

درواقع کشورها نیاز مبرمی جهت تهیه و تنظیم طرح های جامع مدیریت بحران درچارچوب کلی سیستم مدیریت بحران به منظور مقابله با هرگونه خطرات ناشی از بحران های مختلف را دارند»[10]

ج- مدیریت عملی بحران : درمجموع به بررسی منابع موجود و نیازهای واقعی اجرایی مدیریت درشرایط بحرانی و در سطوح مختلف دولت پرداخته و با توجه به محدودیت منابع و همچنین به منظور جلوگیری از تشکیلات و سازماندهی اضافی، بهترین راه حل های ممکن را ارایه می نماید.»[11]

به طور ساده تر بحران ها اثرات عمومی خود را به صورت زیر نشان می دهند:

فوت، آسیب دیدگی ، خسارت وازدست دادن دارایی، خسارت و نابودی مواد و محصولات غذایی، قطع جریان تولید، قطع روند عادی زندگی، نابودی وضعیت معیشتی، قطع روند عادی ارایه ی سرویس های ضروری، خسارت دیدن تاسیسات زیربنایی و سیستم های دولتی، خسارت اقتصادی درسطح ملی، اثرات ثانویه ی روانی واجتماعی.



I) پیش از بحران :

1- پیش بینی: پیش بینی زمان، مکان و شدت وقوع زلزله؛ پیش بینی عواقب زلزله، آسیب پذیری، آسیب رسانی و خطرات ناشی از آن درکلیه ابعاد.

2- پیشگیری: اقدام عملی جهت رفع کامل خطرات ناشی از زلزله.

3- کاهش آسیب پذیری: کاهش آسیب پذیری انسان، زیستگاه وجامعه وی درمقابل خطرات غیر قابل اجتناب.

4- کاهش آسیب رسانی: کاهش آسیب رسانی مصنوعات بشر بر اثر زلزله.

5- آمادگی: اتخاذ تدابیر لازم و انجام اقدامات عملی جهت ایجاد آمادگی رویارویی موثر و سریع با بحران ناشی از زلزله درمردم و مسئولین از طریق برنامه ریزی عملیاتی، سازماندهی، آموزش و آماده شاطس امکانات فیزیکی و اطلاعات.

II) آغاز بحران :

«الف) مصونیت : به کارگیری راهکارهای عملی فرار از خطرات زلزله جهت کاهش آسیب پذیری و آسیب رسانی.

ب) هشدار : اعلام خطر ووضعیت غیر عادی به مردم و مسئولین جهت آغاز برنامه عملیاتی مقابله با بحران.

ج) آغاز بسیج: انتخاب نمونه بسیج نیروهای لازم جهت مقابله بابحران و آغاز شکل گیری سازمان مربوطه و ارتباطات لازم»

3.4) راهبردهای[12]جامع پیشنهادی مدیریت بحران ناشی از زلزله

راهبردهای جامع پیشنهادی مدیریت بحران ناشی از زلزله که کلیه فعالیتهای مربوطه راجهت خواهندبخشید عبارتنداز:

حداکثر تاکید وفعالیت درزمینه پیش بینی، پیشگیری، کاهش آسیب پذیری و آسیب رسانی و آمادگی
پرهیز ازایجاد سازمانهای موازی و غیر ضرور
تاکید برجامع نگری نسبت به سوانح
ایجاد حداکثر همخوانی بین راهبردهای جامع مدیریت بحران ناشی از زلزله و راهبردهای توسعه
حداکثر استفاده از تلاش و مشارکت مردم و سازمانهای محلی درحوزه بحران و تاکید برخود اتکایی جوامع
حداکثر استفاده ازمنابع موجود درداخل کشور جهت امداد، جبران خسارات و بازگشت به وضعیت عادی.

3.5) فعالیتها و اقدامات مربوط به مدیریت و بحران ناشی از زلزله و خطمشیهای اجرایی.

به منظور تسهیل هرگونه اقدام درجهت مدیریت کارا و اثر بخش بحران ناشی از زلزله- ازجمله برنامه ریزی و سازماندهی- لازم است ریزفعالیتهای مربوطه وخط مشیهای اجرایی درچهارچوب زمانی وعملیاتی پیش گفته بررسی و تعیین گردند.

قالب کلی طرح فعالیتها و خط مشیهای اجرایی به صورت زیر خواهد بود:

... مرحله :...،

..عنوان اصلی؛...،

.فعالیت اصلی : (شماره فعالیت اصلی)...،

.ریزفعالیت ها:

شماره –شرح ،

خط مشیهای اجرایی:

شماره –شرح .

برخی فعالیتهای ذکر شده دراین بخش باید به صورت مجرد، برخی دیگر در

3.2.3) اثرات زلزله برجامعه انسانی [13]

1- فلج شدن ناگهانی اقصاد محل آسیب دیده و مناطق مرتبط با آن،

2- جابجا شدن جمعیت وافزایش مهاجرتها

3- درهم ریختگی نظامهای اداری معمول درجامعه

4- فلج شدن نظم معمول درجامعه

5- پدید آمدن جوعزا و اندوه و پیامدهای ناشی از آن

6- سردرگمی مردم و مسئولین جامعه درمقابل بحران

7- ازبین رفتن یا کاهش درآمد عمومی جامعه

8- ازبین رفتن یا کاهش توان تولیدجامعه

9- ازبین رفتن یا کاهش ذخایر مواد اولیه، واسطه یا ساخته شده و مصرفی

10- افزایش نیازمندیهای عمومی و سطح تقاضای تقریباٌ یک شکل

11- ایجاد امکان شیوع بیماریهای واگیردار

12- ازبین رفتن یا کاهش تامین اجتماعی

13- افزایش بزههای اجتماعی بخصوص سرقت وفساد

14- کاهش فعالیتهای اقتصادی مولد وافزایش بیکاری

15- ایجاد کمبود کالا وافزایش تورم وقیمت کالاها

16- ازبین رفتن یا محدود شدن بخشی از بازار مصرف برای برخی از کالاها و خدمات

17- ایجاد اختلال درپیشرفت برنامه های توسعه منطقه ای و ملی

18- خنثی شدن برنامه های توسعه اجراشده

19- ایجاد نیاز به دریافت کمکهای فیزیکی و فکری وانسانی ازکشورهای خارجی

20- ناکامی در نظارت برصحت هزینه نمودن وجوه مربوط به مقابله بابحران و توزیع امکانات و اعتبارات

21- ایجاد اثرات زیانبار اجتماعی به دلیل تمرکز دهی ساکنان مناطق زلزله زده

22- پدید آمدن آشوبهای محلی درمواردی که برخورد با بحران به صورت صحیح انجام نگردیده یا اطلاعات درست به مردم ارائه نشده است.

رفتار جمعی آسیب دیدگان و بازماندگان یک زلزله (یا سانحه بطور اعم) از مسائلی است که درآن اختلاف نظر وجود دارد. دراین میان جای یک تحقیق جامع با توجه به شرایط کشور ایران بسیار حالی می نمایدچرا که چگونگی رفتار جمعی آسیب دیدگان برنوع ساختار سازمانی و برنامه ریزی جهت مقابله با بحران ناشی از زلزله عمیقاٌ تاثیر میگذارد. به هر حال چند نمونه از نظرات ارائه شده دراین زمینه

2-ازبین رفتن یاکاهش سطح خدمات عمومی شامل :

- تهیه و توزیع ملزومات دارویی و بهداشتی،

- خدمات حمل و نقل عمومی

- خدمات آتش نشانی

- خدمات آموزش و پرورش

- کلیه خدمات رفاهی دولتی

- کلیه خدمات رفاهی غیر دولتی

4-ایجاد آلودگی های شیمیایی براثر انتشار مواد آلوده کننده در آب ، خاک و هوا

6-درهم ریختن مجاری عادی فعالیتهای روزمره مردم درشهر (تهیه مایحتاج، حمل و نقل و ...)

د) کرختی روانی[14]

بازماندگان حوادث و سوانح همواره از ضعف و اختلال دراحساسهای خود رنج می برند. «بی احساسی عاطفی[15]» انزوا و افسردگی دراین گونه افراد آشکار است. کرختی روانی احتمالاٌ مهمترین نشانه پس از حوادث است.

ه)روابط اجتماعی ناسالم وناتوانی درمهار خشم:

اغلب پس از یک حادثه افراد برای شکستن موازین اجتماعی و رفتارهای خشمگینانه و تجاوز کارانه آمادگی بسیاری می یابند.

و) جستجو برای درک معنا:

چنین به نظر می رسد که بازماندگان یک فاجعه خود را ناگزیر ازجستجوی معنای آن می بینند و به دنبال دلایلی برای وقوع آن واینکه چرا چنین فاجعه ای برای آنان رخ داده است می گردند؛

15- ازدیگر مسائل روانی که ممکن است برای بازماندگان زلزله پدید آید می توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) ترس از دست دادن مجدد دیگران موجب می شود که فرد عواطف مثبت خود را محدود و انکار کند واز این رو به تنهایی روی میبرد. بازماندگان زلزله بسیاری از اوقات امید خود را به آینده ازدست می دهند و قادر به پیگیری برنامه های پیشین خود یابرنامه ریزی برای آینده درمورد تحصیل، ازدواج و انتخاب شغل نیستند و زندگی را به دفع الوقت میگذرانند. خشم دائمی، بی خوابی، ناتوانی درتمرکز فکر، نگرانی و گوش به زنگ بودن دائمی و پریدن از جا بر اثر کوچکترین محرک، زندگی بازماندگان را دشوار می سازد. درصورتی که فرد، تنها بازمانده خانواده خود باشد، نشانه ها شدیدتر است و احساس گناه دراین مورد که او زنده مانده است درحالی که عزیزان او مرده اند ویااین فکر که میتوانسته برای آنان کاری کند اما نکرده است، مسئله را پیچیده تر می سازد.

ب)بازمانده فاجعه علاقه خود را به فعالیت ازدست میدهد. مجاری سازمان یافته فعالیت او درهم می ریزد. زلزله ویژگی های محیط مانوس فرد رادرهم می ریزدو دگرگون می سازداز این رو روشهای انطباقی گذشته که متناسب بامحیط مانوس بوده کفایت نمی کند. زلزله و مصائب ناشی از آن نظم و ترتیب زندگی عادی فرد را که متناسب با تحمل فیزیولوژیک اوست برهم می زند، فرد مصیبت دیده درمحیطی آشفته با خستگی، اضطراب و ملال دائمی زندگی می کند و ازروابط عادی انسانی و فرصت بر ای استراحت کامل محروم می ماند. دراین موارد آنچه فراوان دیده می شود پسرفت وسیر قهقرایی به دورانهای اولیه رشد روانی درزمان کودکی به صورت نیاز به وابستگی شدید، ناتوانی درصحبت کردن، ناهماهنگی دراعمال، تحریک پذیری و تمایل به پرخاشگری است.

ج) کودکان به این دلیل که هنوز روشهای دفاعی روانی شایسته درآنان رشد نیافته است ونیز سالمندان به این دلیل که روشهای انعطاف ناپذیر داشته و از نظر جسمی نیز ناتوان هستند، دربرابر سوانح طبیعی آسیب پذیرتر هستند.

د) ترس بیمارگونه ازتکرارفاجعه ممکن است سبب ناتوانی فرد درامور شغلی و اجتماعی شود.اعتیاد ازعوارض احتمالی وعمده این تجارب فاجعه آمیز است.

ه) کودکان بازمانده ازفاجعه ممکن است مهارتهای تازه آموخته شده خود همچون تکلم و کنترل ادرار و مدفوع را از دست بدهند.

به دلیل نحوه تفکر خاص درسنین پیش ازمدرسه، این کودکان گاهی خود را مسبب فاجعه مرگ پدر ومادریا فقدان آنهارا دلیل بر طرد خود و بی ارزشی خویشتن می پندارند.افسردگی آنان به صورت لجبازی، منفی کاری و پرخاشگری تظاهر می کند. کودکان درسنین مدرسه به علت عدم تمرکز فکری ممکن است دچار افت شدید تحصیلی شوند.



«مرحله ی سوم هرچه کوتاهتر باشد موفقتر خواهد بود و دربیشتر تجربیات گذشته بین تجربیات گذشته بین دو تا 3 هفته به طول انجامیده است.این مرحله پلی است بین ضربه ی ناشی از زلزله و آغاز مرحله ی چهارم که درحقیقت فرآیند سازمان یافته بازگشت به وضعیت عادی است.»[16]

هر یک از اقدامات مدیریت بحران درمرحله حین بحران به شرح زیر است:

III)حین بحران :

«1- کنترل بحران وتحدید دامنه آن: اقدام سریع و موثر جهت نجات جان مصدومین و بازماندگان، جلوگیری از وقوع یا گسترش خطرات ثانویه زلزله نظیر آتش سوزی، سیل و ... تامین غذا، آب، پوشاک، سوخت، سرپناه اضطراری وسایل اولیه زندگی و بهداشت برای بازماندگان با استفاده از بهینه ازمنابع .

2- استقرار نظم درجامعه: ایجاد یک سیستم معمولی و منظم درزندگی مردم؛ راه اندازی فعالیتهای روزمره مردم نظیر پخت و پز، رفت و آمدو ...؛ تعیین شیوه کسب درآمد برای افرادی که شغل یا سرمایه خود را ازدست داده اند؛ راه اندازی واحیای تسهیلات و خدماتی که برای زندگی مردم وحیات اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

3- ارزیابی دقیق دامنه بحران: ارزیابی دقیق میزان خسارات وارده براثر زلزله درکلیه ابعاد.