رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانة تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (1313-1326هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».

فرضیة اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطة حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.

یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «1ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطة خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطة سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. 2ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایة فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایة نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. 3ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همة امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایة طرح‌های ملی در اقتصاد و.‌.. از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.

واژگان کلید:

نقش، سهم، مشروطیت ایران، بازرگانان، بازرگان روشنفکر، خواسته‌های تاریخی، مجلس شورای ملی

فهرست مطالب

مقدمه

بررسی منابع و مآخذ

الف: منابع عمومی

1ـ روزنامه‌ها 1

2ـ اسناد 4

3ـ تاریخ مشروطه ایران 5

4ـ کتاب آبی 6

5ـ تاریخ بیداری ایرانیان 6

6ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک 7

7ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین 9

8ـ خاطرات بهرامی 10

9ـ خاطرات احتشام‌السلطنه 11

ب: منابع تبریز

1ـ قیام آذربایجان و ستارخان 13

2ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت 13

3ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران 14

4ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز 14

5ـ روزنامة انجمن تبریز 14

ج: منابع بوشهر

1ـ سفرنامه سدیدالسلطنه 15

2ـ گزارش‌های سالانه سرپرسی کاکس 16

3ـ روزنامه مظفری 16

د: منابع یزد

1ـ کشف الحقایق 17

2ـ نشریات 18

3ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ 18

بخش اول: ساختار جامعة شهری و پیشینة تحول‌خواهی بازرگانان ایران

فصل اول: ساختار جامعة شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار

مناسبات ارگ، مسجد و بازار 20

روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار 23

ویژگی‌های بازرگانان 26

فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی

1ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:

الف: عوامل داخلی 27

ب: عوامل خارجی 30

ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی 33

2ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانة بازرگانان پیش از مشروطیت

الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان

1ـ1ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (1301هـ.ق) 34

1ـ2ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (1308هـ.ق) 36

ب: واکنش تجاری بازرگانان

تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری 40

بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران

فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران

علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (1323هـ.ق) 43

وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان 47

فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :

1ـ خانواده‌ی امین‌الضرب 58

2ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی 66

3ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن 68

4ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای 70

5ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری 72

6ـ میرزا جوادخان سعدالدوله 75

7ـ حاجی محمدتقی شاهرودی 78

8ـ حاجی محمدعلی شالفروش 79

فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر

2ـ1ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:

اهمیت تبریز 82

جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز 83

بازرگانان تبریزی در مشروطیت:

1ـ علی مسیو 86

2ـ حاجی علی دواچی 87

3ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی 87

4ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای 91

5ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی 93

2ـ2ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت

اهمیت یزد 97

حاج محمدتقی مازار و مشروطیت 99

بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت

1ـ خاندان جمشیدیان 100

2ـ خاندان جهانیان 103

2ـ3ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت

اهمیت بندر بوشهر 106

نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت 109

بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول

فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن

1ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول 114

2ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول

2ـ1ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس 117

2ـ2ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز 122

2ـ3ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن 125

2ـ4ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی 128

2ـ5ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار130

2ـ6ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات 131

2ـ7ـ قرارداد 1907م. روس و انگلیس و واکنش تجار 133

2ـ8ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس 134

فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس 139

تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:

1ـ در انجمن تبریز 140

2ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول 144

3ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون 145

فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:

1ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری 146

2ـ فعالیت دو تجارتخانة جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان 147

3ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد 150

فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:

تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن 153

اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی 154

نتیجه‌گیری: 156

فهرست منابع و مآخذ 162