«فهرست مطالب»

تاریخچه:

تاریخچه تحققات اصلاح نباتات در ایران و تاسیس مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر.

سیر تحول تحقیقات اصلاح نباتات ایران را به طور اختصار می توان به سه دوره تقسیم نمود:

دوره اول:

این دوره با تاسیس مدرسه فلاحت و سپس دانشکده کشاورزی کرج (زیر نظر وزارت کشاورزی) آغاز و 20 سال به طول می انجامد. این دوره بیشترین موانع را در خود داشته است. زیرا برای تغییر روش های قدیمی و دلبستگی های تعصب آمیزی که مالکان و کشاورزان آن زمان در استفاده از روش های قدیمی داشتند نیاز فراوانی به افراد تحصیل کرده و آشنا به کشاورزی نوین بود.

در همین دوره تاسیسات فنی و مزارع آزمایشی مستقلی برای انجام یک سلسله آزمایشات در جنب دانشکده ایجاد شد. از حدود سال 1310 تهیه بذور مرغوب در مزارع آزمایشی باغ فردوس مدرسه عالی فلاحت آغاز شد و در زمینه غلات، حبوبات و سبزیجات و انواع بذر پنبه نمونه‌هائی از کل کشور جمع آوری و در مزارع کاشته و مطالعه گردید.

در آن زمان طبق تقاضای اداره کل فلاحت و صناعت وقت ارقام مختلف چغندر قند نیز از کشورهای آلمان، دانمارک، بلژیک و شوروی سابق جمع آوری و مورد آزمایش قرار گرفت. از اواخر سال 1311 آزمایشات مقدماتی چغندر قند، پنبه، غلات و ازدیاد بذر در مزارع باغ فردوس مدرسه عالی فلاحت شروع و اولین بنگاه اصلاح نباتات ورامین در ایران در سال 1314 در کرج تأسیس گردید که وظیفه اصلی آن اصلاح و تهیه بذر چغندر قند بود. در همان تاریخ مقدمات اصلاح و تهیه بذر غلات نیز در کرج فراهم شد. در اواخر سال 1315 در ورامین بعنوان یکی از مناطق مهم پنبه خیز کشور بنگاه اصلاح نباتات تاسیس و نسبت به تهیه بذر الیت پنبه و همچنین انواع گندم اقدام نمود.

دوره دوم:

این دوره تقریبا با خاتمه جنگ جهانی دوم آغاز و تاسیس موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در سال 1339 ادامه یافت. در واقع این دوره با آغاز پیدایش و گسترش سریع روش ها و ابزار کشاورزی نوین در کشورهای پیشرفته شروع گردید. این دوره را می توان دوران آمادگی و تلاش کادر متخصص و مرحله اصلاح بذر و نهال نامید. در این دوره بسیاری از متخصصین تحصیل کرده کشاورزی در جهت رفع وضع نابسامان بذر و نهال در کشور اقدام به انجام یک رشته مطالعات و آزمایشات مقدماتی نمودند. این امر ابتدا در مراکز اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج و ورامین که امکانات بهتری داشتند آغاز شد.

از سال 1325 تحقیقات باغبانی نیز با جمع آوری گونه‌های مختلفی از میوه جات سردسیری داخلی و خارجی و احداث باغ کلکسیون در کرج آغاز شد. این امر در مورد مرکبات در شمال و در زمینه خرما در جنوب انجام گردید.

از سال 1327 با جدا شدن دانشکده کشاورزی کرج از وزارت کشاورزی امکانات مربوط به جمع آوری و آزمایش توده های بومی گندم و جو در بنگاه اصلاح نباتات کرج متمرکز شد.

از سال 1330 تحقیقات پنبه به شکل جدی تری گرفته و به طور وسیع در مرکز ورامین آغاز گردید. در سال 1335 فکر تأسیس اداره تهیه بذر گواهی شده در وزارت کشاورزی شکل گرفته و این اداره تأسیس گردید تا نسبت به کنترل مزارع غلات و پنبه در کرج و ورامین اقدام نموده و بعد از کنترل و صدور گواهی بذر مادری در بین کشاورزان توزیع گردد.

با متمرکز کردن فعالیت های پراکنده قبلی، از سال 1336 تحقیقات برنج نیز در بنگاه کشاورزی لاهیجان به طور جدی آغاز گردید و با ایجاد ایستگاه برنج رشت در سال 1338 توسعه می یابد.

حاصل تمامی این تلاش ها نتایج گرانبهایی داشته است که شالوده موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر بر همین نتایج استوار گردیده است.

دوره سوم:

در دوره سوم با توجه به پراکندگی تحقیقات در دستگاههای مختلف وزارت کشاورزی از یک طرف به این واقعیت که اداره کل زراعت دقت با تشکیلات محدود و امکانات ناچیز خود مستقیماً قادر به هدایت این امر مهم نبود. ضرورت تاسیس موسسه ای مستقل با اختیارات وسیع قانونی احساس گردید. بنابراین تشکیل موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر براساس لایحه قانونی مصوب مجلس شورای ملی که در تاریخ 3/8/1338 به تصویب مجلس سنای وقت رسیده مشتمل بر 6 ماده و یک تبصره به شرح زیر مورد موافقت قرار گرفت:

ماده 1- به منظور اصلاح و تهیه کلیه نهال ها و بذر های مرغوب و مناسب با اب و هوای نقاط مختلف کشور سازمانی به نام موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر تحت نظر وزارت کشاورزی تاسیس می شود.

ماده2- رئیس موسسه می تواند معاملات مربوط به فرآورده های کشاورزی را تا یکصد هزار ریال بدون رعایت مقررات و مزایده اجازه دهد. معاملات فرآورده های کشاورزی بیش از این مبلغ راهیأتی مرکب از وزیران کشاورزان و دارائی و یا معاونین آن ها و رئیس موسسه در صورت ضرورت از قیود مناقصه و مزایده معاف خواهند نمود.

ماده3- کمک دولت به بودجه این موسسه یکجا ضمن بودجه وزارت کشاورزان منظور و در اول هر فصل یک چهارم آن به اختیار موسسه گذاشته می شود و بودجه جزء موسسه را وزیران کشاورزی و دارائی تصویب می‌نمایند. عواید موسسه جزو بودجه آن منظور و مازاد درآمد صرف توسعه و تکمیل عملیات موسسه می گردد.

تبصره- وجوه حاصله از درآمد و صرفه جوئی ها هر سال به سال بعد منتقل و به مصرف توسعه موسسه خواهد رسید.

ماده 4-وزارت کشاورزی مجاز است با تصویب هیأت وزیران ورود بذری را که مصلحت نداند ممنوع نماید و همچنین کشت و تهیه بذور و چغندر قند و پنبه را در مناطق معینی به وسیله اعلان سه ماه قبل از فصل کشت ممنوع و در صرف تخلف کشت ممنوع شده را معدوم سازد.

ماده5- موسسه نمی تواند نهال بذور و مرغوب را به تقاضای کشاورزان و مالکین بیشتر از قیمت تمام شده بفروشد.

ماده 6- وزارت کشاورزی و وزارت دارائی مامور اجرای این قانون می باشد. لایحه قانونی فوق که مشتمل بر شش ماده و یک تبصره می باشد در جلسه روز دوشبنه سوم آبان ماه یکهزار و سیصد و سی و هشت شمسی به تصویب مجلس سنا رسیده است.

وظایفی که به موجب قانون به عهده موسسه قرار داده می شود به شرح زیر بوده است:

1- بررسی های به نژادی و به زراعی برای اکثر محصولات مهم زراعی مثل گندم، جو و پنبه، برنج، دانه های روغنی، ذرت، حبوبات، نباتات علوفه‌ای و کنف.

2- تولید بذور مادری و تهیه بذور گواهی شده به منظور تکثیر و تهیه بذر مورد نیاز کشور و همچنین ازدیاد و توزیع نهال های پیوندی از ارقام انتخابی مناسب با شرایط آب و هوائی مختلف کشور.

3- کنترل و گواهی بذوری که تولید کنندگان بذر براساس ضوابط تعیین شده در وزارت کشاورزی و منابع طبیعی وقت تولید می‌کنند.

بدیهی است که در آغاز کار مشکلات تهیه امکانات و اراضی به قوت خود باقی بوده است ولی موسسه در راستای ایفای وظایف محوله اقدام به تشکیل 4 اداره کل به شرح زیر نمود:

1- اداره کل بررسی های باغبانی به منظور ازدیاد اولیه ارقام میوه، سبزی و صیفی و سیب زمینی.

2- اداره کل بررسی های زراعی به منظور بررسی و ازدیاد اولیه بذور پنبه، گندم و جو و ذرت و برنج علوفه و حبوبات و سایر نباتات زراعی.

3- اداره کل تکثیر و گواهی بذر به منظور کنترل بذور تولیدی و صدور گواهی بذر.

4- اداره کل تکثیر و توزیع بذر جهت تهیه و توزیع بذور اصلاح شده.

در مرحله بعدی به منظور تجهیز و تکمیل امکانات ایستگاهها از نظر ماشین آلات، تأسیسات و تجهیزات، اداره کل امور ایستگاهها نیز در موسسه تشکیل گردید.

در همین راستا موسسه اقدام به تشکیل لابراتوار اصلاح غلات کرج، لابراتوار اصلاح بذر چغندر قند در کرج، لابراتوار اصلاح میوه در کرج، لابراتوار اصلاح بذر پنبه در ورامین، لابراتوار اصلاح برنج در رشت، لابراتوار اصلاح خرما در اهواز و گلخانه‌های مخصوص اصلاح بذر در کرج و ورامین نمود.

همچنین علاوه بر مرکز اصلاح نباتات کرج در ورامین سه ایستگاه درجه یک با هدف تبدیل بعدی به مراکز اصلاح نباتات مشابه کرج و ورامین شامل ایستگاه کشاورزی مغان و ایستگاه کشاورزی طرق مشهد- ایستگاه کشاوری داراب فارس تاسیس گردید. ایستگاه اهواز نیز که قبلا وجود داشت در همین ایام تبدیل به ایستگاه درجه یک شد. ایستگاههای درجه یک وسعت قابل توجهی داشته و علاوه بر مطالعات و آزمایشاتی که به میزان محدودتری درباره اکثر گیاهان منطقه و محصولات عمده غذایی و صنعتی به عمل می‌آورند، نسبت به تهیه بذور الیت و مادری و همچنین تهیه نهال های مرغوب و مناسب محل نیز در حدود برنامه های سالیانه اقدام می کردند و محصول آن ها را در دسترس کشاورزان قرار می دادند. علاوه بر ایستگاه‌های درجه یک ایستگاههای اختصاصی نیز با وسعت 10-5 هکتار تاسیس گردیدند که برای بررسی ارقام و تهیه بذور و نهالهای اختصاص داشتند که با توجه به استعداد و شرایط اقلیمی محل بیش از سایر محصولات مورد نیاز کشاورزان و باغداران بود.

نهایتاً ایستگاههای بررسی منطقه‌ای نیز علاوه بر این مرکز تاسیس گردیدند که بعد از اتمام بررسی ها در مراکز اصلاح نباتات جهت تعیین سازگاری ارقام در مناطق و شرایط اقلیمی مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

با تأمین نیازها و تجهیزات مورد نیاز و به ویژه تأمین نیروی متخصص از یک طرف و افزایش حجم فعالیت ها و بالاخره ضروررت تمرکز روی محصولات خاص و افزایش کارآیی و بازده تحقیقات به تدریج تشکیلات موسسه تغییر یافت و به طوری که در سال 1348 بخش تحقیقات دانه های روغنی و در سال 1349 بخش تحقیقات ذرت (یونجه) تأسیس گردیدند. در سال 1350، اداره کل بررسی های باغبانی به بخش تحقیقات باغبانی تغییر یافت و از سال 1357 واحد سبزی و صیفی از آن جدا شده و به صورت بخش تحقیقات سبزی و صیفی ادامه فعالیت داد. در راستای توسعه فعالیت های تحقیقاتی مؤسسه، از سال 1359 بخش تحقیقات حبوبات که قبلا فعالیت هایی به صورت اداره کل و همچنین طرح حبوبات دانشکده کشاورزی داشت تاسیس گردید. در سال 1362 در جهت تکمیل و توسعه تحقیقات در حال انجام، بخش تحقیقات فیزیولوژی و بیوشیمی و تکنولوژی تاسیس شد و در جهت سرویس دهی به تحقیقات در حال انجام را افزایش کارائی تحقیقات در نیمه دوم همین سال (1362) بخش ژنتیک و آمار نیز در موسسه تاسیس گردید. به دلیل حجم بالای فعالیت های تحقیقاتی و تعدد و تنوع محصولات مختلف سبزی و صیفی و همچنین اهمیت روز افزون این محصولات مختلف سبزی و صیفی و همچنین اهمیت روزافزون این محصولات روند توسعه فعالیت های تحقیقاتی همچنان ادامه یافت و با توجه به اهمیت برخی محصولات برای صادرات و مصرف داخلی در سال 1377 بخش تحقیقات سیب زمینی، پیاز و حبوئبات آبی از این بخش تفکیک و بخش سبزی و صیفی به ورامین منتقل گردید. روند توسعه فعالیت های تحقیقاتی همچنان ادامه یافت و با توجه به اهمیت برخی محصولات یا زمینه‌های کاری و لزوم تقویت بیشتر آن‌ها برخی بخش‌ها یا محصولات بخش ها به صورت موسسات تحقیقاتی مستقل تاسیس و از موسسه جدا گردیدند و به طوری که با توجه به اهمیت تولید و صادرات محصولات پسته، خرما و مرکبات، در سال 1371 موسسه تحقیقات مرکبات در رامسر تاسیس و این محصولات از موسسه تحقیقات نهال و بذر جدا گردیدند.

همچنین با توجه به نقش دیمکاری در تامین محصولات اساسی کشور از سال 1371 موسسه تحقیقات دیم در مراغه تاسیس و کلیه فعالیت‌های تحقیقاتی دیم از موسسه تحقیقات نهال و بذر منفک و در این موسسه متمرکز می گردد. تاسیس موسسه تحقیقات برنج در رشت (1373)، تاسیس موسسه تحقیقات پنبه در گرگان (از سال 1376) و بالاخره تبدیل بخش تحقیقات فیزیولوژی و بیوشیمی و تکنولوژی به موسسه تحقیقات بیوتکنولوژی (در سال 1378) از دیگر موارد منفک شده از موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر در جهت تمرکز بیشتر فعالیت های تحقیقاتی بر روی محصولات استراتژیکی و صادراتی کشور هستند. لازم به ذکر است که تشکیلات این موسسه بجز موسسه بیوتکنولوژی (در سال 1379) در سال 1376 به تصویب رسیده است.

در حال حاضر موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر شامل بخش های تحققاتی زیر است:

1- بخش تحقیقات غلات.

2- بخش تحقیقات ذرت و گیاهان علوفه‌ای.

3- بخش تحقیقات دانه‌های روغنی.

4- بخش تحقیقات باغبانی.

5- بخش تحقیقا سبزی و صیفی (در ورامین).

6- بخش تحقیقات سیب زمینی و پیاز.

7- بخش تحقیقات کنترل و گواهی بذر.

8- بخش تحقیقات ژنتیک و ذخائر توارثی (بانک ژن گیاهی ملی ایران)