تجلی اوصاف امام علی در ادب فارسی

فهرست مطالب

پیش درآمد

در ثنای علی نامه

علی 7

«آ»

«ب»

«پ»

«ت»

«ج»

«ح»

«خ»

«چ»

«د»

«ر»

«ز»

«س»

«ش»

«ص»

«ط»

«ظ»

«ع»

«غ»

«ف»

«ق»

«ک»

«گ»

«م»

«ن»

«و»

«هـ»

«ی»

پیش درآمد طرح: مثنوی علی‌نامه[1]

مست تو و جام توام یا علی عاشق درگاه توام یا ولی

دست به درگاه تو برون رو است درگه تو درگه عشق و وفاست

ای مه من! مست و خرابم! علی مست شدم مست شرابت علی

یا علی ای مصدر عشق و وفا یا علی ای شافع روز جزا

یا علی ای پنجه‌ی قدرت نما فخر نبی، سایه و نور خدا

دست بگیرم چو که درمانده‌ام از همه در از همگان مانده‌ام

من چو شنیدم تو علّی دلی سر به سما بردم گفتم علی

جام وجودت به حقیقت دواست نور وجودت به حقیقت شفاست

وقت سحر ناله همی کرد صبا نیست سخاتر زعلی در فضا

مرد جوانمرد به حقیقت علیست نور وجودش به همه منجلیست

ای گل باغ نبوی یا علی ای که به هر فن ز همه مهتری

ای مه میخانه شراری فروز نور مه و عاریت من سبوز

روز فرو رفته به شب آمده نونت عشق بازی عشاق به لب آمده

لعل بده تا بنوازم لبت عشوه کنم تا برسم بر دلت

جان جهان جام مصفا تویی هدیه به مستان منقا تویی

صبح که شد عشق تو آمد علی ای ولی صاحب هر بیدلی

صبح چرا چنگ زدی دامنم مست شد آن نقش روی خاتمم

آیت حق، آیت رحمت تویی شیر جهان، مظهر قدرت تویی

میرعجم، میر ولایت تویی سمبل گلهای شهادت تویی

حافظ آیین محمّد (ص) علیت خواجه‌ی قنبر به حقیقت ولیت

وقت سحر مجلیسی ساز کر چنگ گرفت باب علی باز کرد

گفت علی ای مه عاشق نشان جرعه‌ای از عشق به ما برفشان

عشق علی عشق خدایی بود راه علی راه سماوی بود

مست علی مست هوایی بود عاشق وی هر دوسرایی بود

شک نکنم بحر معانی تویی مظهر گلهای جوانی تویی

بحر چه گویم! که نجاتم تویی گل به چه گویم که حیاتم تویی

داور دین ساقی کوثر سلام فخر نبی فاتح خیبر سلام

سایه‌ی تو سایه‌ی پیغمبر است نور وجودت به همه گوهر است

جام نبوشان که تو نوشنده‌ای راه نما چو تو نماینده‌ای

زیور ماه زیوری از اوی توست چشم جهان روز شبان سوی توست

پس تو بتاب ای مه عالم فروز خار سیاه دل عالم بسوز

دست بگیرم چو که درمانده‌ام خسته شده از همه در رانده‌ام

عاشقی و صادقی یک پیشه است در دل آنکس زعلی ریشه است

جان علی! نوکر تو عاشق است هر چه تو گویی همه را صادق است

جان علی! عبد تو درمانده شد جز ره تو از همگان رانده شد

لطف و کرم راز پیش سازکن قفل در میکده را باز کن

میرعجم، قطب امامت سلام پیرمغان، مرد شهامت سلام

در طلبم تا کنم خلوتی از تو بخواهم به دلم مهلتی

با علی هر کس که کند خلوتی عشق الهی بکند رحمتی

گفتِ علی گفته پیغمبر است چونکه علی زاده‌ی آن پیکر است

یا علی ای سبز سرای یقین کن نظری این همه عاشق ببین

ما همگی بنده راه توئیم مفتخر منزل و جاه توئیم

آمده ایم تا که کنیم خلوتی کاسه دل پرشود از شربتی

بر همگان سفره دل باز کن قصه‌ای از عرش به ما ساز کن

نوبتیان! طبل به صحر از نید نای زنان، نفس به کرنا دهید

مژده دهید هدهد هادی رسید آب روان از همه صحرا رسید

گمشدگان! مژده که آمد علی تشنه لبان! مژده که آمد ولی

نوبت عشاقی و عشق بازی است هرچه در این پرده بود راضی است

مست و غزلخوان به درت آمدم دست زنان تا به برت آمدم

آمده‌ام تا که ببوسم تو را سر بنهم تا که بپوشم تُرا

سهل و ایثار و کرامت علیت رهبر دینی و امامت علیت

کنتُ نبیاً ز پیش مرتضاست چونکه غدیریه بر این مدعاست

شاه غدیر به نامت مستم بی تو حقیقت من کس بی‌کسم

نام عزیزت که شفا می دهد مرده دلم را که صفا می دهد

عاشق آن نام عزیزت منم هر شب و هر روز به آن می زنم

جان به فدای سر زیبای تو آن تن زیبایی و رعنای تو

ای شجر طور ولایت علی! گنج بقا، اصل سعادت علی

پادشه معنی و صورت تویی معنی قرآن به حقیقت تویی

زُهد علی چون به زبانم رسید یک دو سه بیتی زروانم رسید

چونکه به محراب وفا می رسید همهمه‌ای از همه جا می رسید

مُهر و سجاده‌ی محرابگاه منتظر روی علی از پگاه

سجده گهش منتظر آب بود چون نم چشمش دُر رناب بود

یا علی! از زهد تو مجنون شدم تا آخر عمرم به تو مدیون شدم

ای گل فرخنده‌ی باغ خدا ای علی! ای سرور هر دو سرا

ای که چو آیینه درخشنده‌ای همچو همان آیینه بخشنده‌ای

فخر دو عالم به علی بوده است مایه غیرت به درش سودن است

چونکه علی هدیه‌ی باغ خداست دائم از آن چهره گلی درنماست

ای گل من ای گل بی‌ادعا ای که شدی منبع جود سخا

شب که رسید این دل ما غم گرفت بی تو علی پرده‌ی ماتم گرفت

پرده ز ما دور کن ای سرورم ای که تویی در همه ره رهبرم

یا علی ای عطر بهشت برین شاه نجف، گوهر و دُر ثمین

برگزری راه به میخانه بود قصه در آن جمع زپیمانه بود

عاشقی در گوشه‌ی میخانه بود سبز گلی غنچه گلی تازه بود

گفت که ساقی: زشرابم بگو گفت برو جام شرابت ببو

آنچه مرا سبز و دیوانه کرد غنچه گل تازه و مستانه کرد

آن اثر عِطر علی ولیست که همه جا بر همگان منجلیت

حیدر کرار تو کرار کن مشکل دل را به سردار کن

ای که در آن کوه به هنگام وحی غیر تو را مرد عمل کرده نهی

جامع قرآن به حقیقت تویی مبدأ ایمان به حقیقت تویی

جلوه حق در دل هر بیدلی کعبه‌ی مقصود به هر منزلی

یا علی ای سید و سالار دین ساقی حق، مهبط روح الامین

مست و خراب رانده‌ی هر درگهیم پرده دریم پرده زهر پرده‌ایم

می تو بنوشان که تو نوشنده ای پرده بکش چونکه پوشنده‌ای

بر تو امید است که تو حیدری بر همه شاهان جهان برتری

با سند عشق نجاتم بده غرق غمم آب حیاتم بده

ای پدر و یار غریبان علی ای مه در پرده‌ی پنهان علی

اصل غریبی به جهان برین جز تو کسی نیست به ناف زمین

چون گل باغ نبوی پر گرفت آتش ماتم به جهان درگرفت

گفت علی: وای که تنها شدم بی کس و بی سرور و مولا شدم

وه بنوازم به تو و غربتت کاش بُدم شانه زدم بر سرت

ای شه دین یا علی ای صف شکن این همه غم‌های مرا درشکن

ما چو گدایان که سرافکنده‌ایم چشم عنایت به درت بسته‌ایم

بسته نگه دار که ما لایقیم گر تو بخواهی همگی عاشقیم

نیم شبی این دل ما پرگرفت شاد بشد عشق علی سر گرفت

در تب عشقش چوبی سوخته شد هوش برفت از همه ره گنده شد

ناله و افغان زهمه سرگرفت یا علی گویان زهمه درگرفت

یا علی گویان چو هم آوا شدند دست زنان دست به مولا شدند

از نجف آمد رخ رخشنده‌ای رخ که نگو یک مه تابنده‌ای

ای مه رخشنده‌ی کوی نجف ای دُر یکدانه به کوی شرف

کوی نجف از تو سرافراز شد محفل مردانگی و راز شد

ای که تو سرلوحه‌ی یزدان شدی در همه ره حامی مردان شدی

ای که کدامت همه بی مدعاست وصف تو الحق که همان هل اتی است

[1] - این مثنوی سروده مؤلف طرح است که اتباتی از آن گلچین شده است.

*مقاله حماسه دینی در ادبیات کشورمان*

در این جستار، نویسنده با ارایه تعریفى از حماسه دینى، به سیر این‏گونه حماسه‏ها در تاریخ کشورمان پرداخته، ویژگى‏هاى برخى از حماسه‏هاى مهم دینى چون: خاوران‏نامه، حمله حیدرى، صاحبقران‏نامه و مختارنامه را برشمرده است .

حماسه دینى در ادبیات کشورمان از روزگار باستان تاکنون، راه درازى را پیموده است . از «یادگار زریران» به عنوان نخستین اثر بازمانده از این‏گونه آثار به زبان پهلوى یاد مى‏شود . در دوران اسلامى، ایرانیان مسلمان بویژه شیعیان، در آثار منظوم فراوانى به شرح فضایل و مناقب بزرگان دین، بویژه شرح رشادت‏هاى امام على (ع) در جنگ‏ها پرداخته‏اند . این‏گونه آثار که گاه با عناصرى از افسانه، تاریخ و اسطوره درهم آمیخته‏اند، فصل شورانگیزى از ادبیات کشورمان را رقم زده‏اند .

در این جستار، نویسنده با ارایه تعریفى از حماسه دینى، به سیر این‏گونه حماسه‏ها در تاریخ کشورمان پرداخته، ویژگى‏هاى برخى از حماسه‏هاى مهم دینى چون: خاوران‏نامه، حمله حیدرى، صاحبقران‏نامه و مختارنامه را برشمرده است .

پیرایه مردان خدا حیدر کرار

آن هم نسب و هم‏نفس احمد مختار

آن حاجب بار در اسرار پیمبر

آن میر دلیر سپه دین جهاندار

«قوامى رازى»

حماسه نوعى از اشعار وصفى است که مبتنى بر توصیف اعمال پهلوانى و مردانگى‏ها و افتخارات و بزرگى‏هاى قومى یا فردى باشد، به نحوى که شامل مظاهر مختلف زندگى آنان گردد . (1)

منظومه‏هاى حماسى از دیدگاه صاحبنظران به انواع مختلفى از جمله: 1 - منظومه‏هاى حماسى اساطیرى و پهلوانى 2 - منظومه‏هاى حماسى تاریخى 3 - منظومه‏هاى حماسى دینى 4 - منظومه‏هاى حماسى مصنوع تقسیم شده است .» (2)

حماسه دینى و مذهبى به توصیف قهرمانى‏هاى بزرگان و اولیاى دینى هر قوم اختصاص دارد . این نوع حماسه به بیان مشکلات و جانفشانى قهرمانان و بزرگانى مى‏پردازد، که فداکارى آنها نقشى به‏سزا در تکوین و ریشه‏دار شدن دین و مذهب یک قوم ایفا کرده است .» (3)

حماسه‏هاى دینى، یادگار مجاهدت گروهى براى حفظ دین و نبرد با معاندان و برانداختن آداب و رسومى است که خلاف عقاید دینى تشخیص داده مى‏شود . نخستین حماسه بازمانده از این دست در ایران، یادگار زریران (ayayadgare zareran) است که متنى حماسى به زبان پهلوى است و شرح و وصف نبرد ایرانیان با خیونان (Hyaona) براى پاسبانى از دین زرتشت است . این داستان را، دقیقى به شعر درآورد و فردوسى هم آن را در شاهنامه گنجانده است و از تاریخ‏نویسان سده‏هاى چهارم تا ششم هجرى، تنها ثعالبى به طور مشروح و با کمى اختلاف از این داستان یاد مى‏کند . (4) در واقع این حماسه مربوط به دوران آغازین دین زرتشت است که بهترین دوران براى تشکیل حماسه‏هاى دینى بوده است .

پس از اسلام و رواج شعر فارسى، اکثر قریب به اتفاق شاعران فارسى زبان که خود پرورده دین اسلام بودند، اشعار خود را در خدمت دفاع، تبلیغ و ترویج دین اسلام قرار دادند که آغاز دواوین اشعار، تحمیدیه‏ها، نعت پیامبر و ائمه اطهار (ع) و خلفه بیانگر این موضوع است . در تاریخ شعر فارسى، اشعار دینى از شاعران مانند کسانى مروزى و ناصر خسرو آغاز شد و بعدا به وسیله شاعران شیعى مذهبى از قبیل: قوامى رازى؛ شاعران قرن ششم هجرى و ابن حسام خوسفى؛ شاعر قرن نهم و محتشم کاشانى؛ شاعر قرن دهم تکمیل شد . پس از آن در تمام دوره صفویه و قاجاریه ادامه یافت این اشعار که حماسه‏هاى دینى را هم باید در شمار آنها دانست، معمولا در ذکر مناقب یا مصائب اولیاى دین وپیشروان تشیع سروده شده است . رواج این نوع شعر در دوره صفویه که عهد تقویت مذهب تشیع و رسمى شدن آن در ایران است، که از هر دوره دیگر بیشتر بوده و در دوره قاجارى نیز ازدواج نیفتاد .

جامعه مطلوب آن جامعه است که متشکل از افراد انسانی با نظامات و سنن و آداب و قوانین خاص که به یکدیگر پیوند خورده و زندگی دسته جمعی دارند . برای رسیدن به اهداف مشترک و تأمین نیازهای روزمره با هم همکاری و تلاش می کنند و فرد فرد افراد آن جامعه در فکر و اندیشه حفظ منافع شخصی خودشان نیستند و برای رسیدن به اهداف خود از دیگران به عنوان وسیله و ابزار استفاده نمی کنند .

تحقیق حاضر به دنبال این است که برخی ویژگی های این جامعه مطلوب و آرمانی را از دیدگاه حضرت علی (ع) جستجو کند . این تحقیق از چند فصل و بخش تشکیل شده :

فصل اول : کلیات شامل تعریف و تبیین موضوع – اهمیت و ضرورت – اهداف و سؤالات تحقیق – پیشینه موضوع – مفهوم شناسی

فصل دوم : جامعه مطلوب ( آرمانی ) شامل : بررسی جامعة مطلوب – مبانی تحقق جامعه آرمانی

فصل سوم : عدالت محوری

فصل چهارم : حق محوری شامل : علی و حقوق انسان – حقوق متقابل مردم و حکومت

فصل پنجم : مشارکت شامل : مشارکت مردم سیاسی و اجتماعی – مشارکت مردم در تصمیم گیری های سیاسی

در این تحقیق به چند ویژگی جامعه ی مطلوب اشاره شده :

عدالت محوری – حق محوری – مشارکت مردم و ....

که اگر در یک جامعه ی اسلامی به وسیله افرادی با تقوا ، با ایمان و متعهد این مؤلفه ها را پایگذاری شود جامعه مطلوب و آرمانی شکل خواهد گرفت . برای تشکیل این جامعه تمام آحاد مردم نقش اساسی دارند تا رهبران و دولتمردان جامعه که نقش آن ها کلیدی تر هست .

واژگان کلیدی :

عدالت – آزادی – حقوق – مشارکت – علی (ع) – مالک اشتر

فهرست مطالب

چکیده

فصل 1 ( کلیات )

مقدمه

تعریف و تبیین موضوع

اهمیت و ضرورت تحقیق

اهداف و فواید تحقیق

سؤالات تحقیق

پیشینه تحقیق

روش تحقیق

واژگان کلیدی تحقیق

فصل دوم ( جامعه مطلوب یا آرمانی )

1- بررسی جامعه مطلوب

2- مبانی تحقق جامعه آرمانی

فصل سوم ( عدالت محوری )

عدالت در جامعه مطلوب از دیدگاه امام علی (ع)

فصل چهارم ( حق محوری )

1- علی و حقوق انسان

2- حقوق متقابل مردم و حکومت

فصل پنجم (مشارکت)

1- مشارکت مردم در امور سیاسی و اجتماعی

2- مشارکت مردم در تصمیم گیری های سیاسی

نتیجه

منابع و مآخد