شناخت اقلیم ها

صاحب نظران نسبت به تقسیم بندی اقلیمی جهان و منطقه دیدگاههایی متفاوت دارند. بر اساس نظریه کوپن دانشمند اتریشی جهان به پنج نوع اقلیم شامل بارانی و استوایی، گرم و خشک، گرم و معتدل، سردو برفی،و قطبی تقسیم می شود.(ایران با قرار گرفتن دربین 26 تا 42 درجه عرض جغرافیایی شمالی در منطقه گرم قرار گرفته است)

در مورد تقسیمات اقلیمی ایران دانشمندان نظرات گونا گونی مطرح نموده اند.از جمله تقسیمات چهار گانه اقلیمی ایران که آقای دکتر حسن گنجی پیشنهاد کرده اند.این چهار اقلیم عبارتند از:معتدل و مرطوب(سواحل جنوبی دریای خزر)،سرد.وبرفی(مناطق کوهستانی غرب کشور)،گرم و خشک(فلات مرکزی شامل دو قسمت بیابانی و نیمه بیابانی)،گرم و مرطوب(سواحل جنوبی ایران)

به منظور شناحت نوع اقلیم وویژگیهای معماری و شهری معیارهای زیر مطرح می گردد:

اقلیم معتدل مرطوب

از خصوصیات این اقلیم می توان رطوبت زیاد،اعتدال درجه حرارت (دمای هوا در تابستان بین 35 تا 30 درجه و در شیب بین 20 تا 22 درجه و در زمستان زیر صفر نمی رود)،و بارندگی زیاد نام برد.شهرهای رشت،بندر انزلی،بابلسرو... در این اقلیم قرار دارند.

معیارهای اقلیم معتدل و مرطوب:

• به لحاظ استفاده از تهویه بهتر استقرار مجتمعها معمولا در بالای بلندی(دردامنه کوهها که رطوبت کمتر است و بر روی پاییه های سنگی یا گلی)شکل می گیرد.
• استقرار ساختمانها بهتراست بین زاویه 15 درجه به طرف محور غرب و45 درجه به طرف محور شرق باشد.
• بناها نبایستی در سایه باد یکد یگر قرار بگیرند و ارتفاع ساختمان ها بهتر است متوسط در نظر گرفته شود.
• فرم ساختمانها در طول شرق وغرب کشیده می شودو همان طوری که بیان شد در تمامی فضاها کوران ایجاد میگردد.
• ساختمانها ی دارای پلانی با اشکال هندسی طویل و باریک اجرا می شود و جهت استفاده بیشتر از باد جهت استقرار ساختمانها با توجه به جهت وزش نسیم دریا انتخاب می گردد.البته لازم به یادآوری است که در نقاطی که وزش باد شدید وطولانی وجود دارد قسمت رو به باد فضاها کاملا بسته است.
• معمولا خانه ها بر روی پایه های چوبی وجدا از زمین و یا روی پایه هایی از سنگ و گل بنا می شود و در اغلب اوقات از گربه رو استفاده میشود.
• به منظور حفاظت فضای داخلی از باران از بالکنهای عریض و سر پوشیده در اطراف فضاها استفاده می شود.
• بناها از مصالحی با حداقل ظرفیت حرارتی ایجاد میگردد و در صورت به کار بردن مصالح سنگین،این مصالح ضخامتی حداقل دارند.(استفاده از مصالح سبک جهت داشتن تهویه وکوران بهتر است). چوب نقش مهمی دارد و مصالحی چون سفال،سنگ نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
• داشتن تهویه طبیعی و کوران به منظور جلوگیری از رکود هوای مرطوب،متداول است.رنگ در این اقلیم چندان موُثر نیست.
• بهتر است تعداد باز شوها زیاد باشد و ربروی هم قرار گیرند،اگر ابعاد باز شوها بزرگ باشد می بایست از سایبان موُثر اسستفاده گردد.
• به منظور استفاده هر چه بیشتر از جریان هوا و زمین مناسب، وبه دلیل دسترسی به آب در هر نقطه ساختمانها غیر متمرکز و پراکنده میباشند،با توجه به بارندگی زیاد بامهای این منطقه شیبدار و دارای شیب تند است و در ساخت آنها از مصالحی مانند سفال و ورق استفاده می شود.

توجه:در مورد سایبانهای موُثر لازم به ذکر استکه به جز سایبانهای ثا بت(افقی،عمودی،عمود و افقی یا قاب شکل)دو نوع سایبان متحرک داخلی و خارجی مطرح است که سایبانهای خارجی موُثرتر از سایبانهای داخلی میباشد.البته کارآیی هر یک از سایبانها بستگی به عواملی چون رنگ،ظرفیت حرارتی،مصالح سایبانها و ... دارد.

اقلیم گرم و خشک

• از مشخصات این اقلیم هوای بسیار خشک و بدون رطوبت است.
• بادهای شدید و مهاجر وجود دارد.تابش آفتاب زیاد است(تا 700 الی800 کیلو کالری در ساعت در متر مربع)
• تفاوت درجه حرارت بین روز و شب بسیار زیاد است(در شبهای تابستان 15 تا 20 درجه و در روز 45 تا 50 درجه).در فلات مرکزی ایراندو منطقه متفاوت آب و هوایی نیمه بیابانی و بیابانی وجود دارد: منطقه نیمه بیابانی از منطقه بیابانی تقریبا معتدل تر است.شهر شیراز در این اقلیم قرار دارد.
• منطقه بیابانی رطوبت چندانی ندارد و اختلاف درجه حرارت بین شب و روز زیاد است.دشت لوت در این منطقهقرار دارد و گرم ترین منقه ایران است و شهرهایی مانند یزد و زاهدان و طبس را در بر می گیرد.

معیارهای اقلیم گرم و خشک:

به لحاظ حفاظت از جریان بادها (به ویژه بادهای گرم و شن آور ) معمولا شکل گیری مجتمعهای این اقلیم در پایین دست(نسبت به ارتفاعات و بلندیها)شکل می گیرد.

• به منظور استفاده از ظرفیت حرارتی بیشتر زمین و بالا بردن حجم مورد استفاده نسبت به سطح مورد تابش در داخل زمین ایجاد می گردد.
• استقرار بناها بین جنوب و 35 درجه به طرف شرق است.بهتر است ساختمانها در سایه آفتاب قرار گیرند و بلند ساخته ساخته شوند(شکل مکعبی مناسب ترین است).در مناطقی که دارای وضعیت آب و هوایی بسیار حاد است،سعی می شود خانه ها در دل تپه یا زیر زمین احداث گردد تا با ظرفیت حرارتی خوب زمین گرمای نفوذ یافته به داخل را به حداقل رساند و از شرایط گرمایی معتدل زمین استفاده شود.
• پلانها متراکم و فشرده اند و در نتیجه بافت شهری متراکم دارند و بیشترین سایه ها را بر سطوح خارجی ایجاد می کنند و سطح خارجی را نسبت به حجم کم می کنند.
• با توجه به کمبود چوب و امثال آن برای پوشش سقف از طاق یا گنبدی (با توجه به ارتفاع زیاد فضا باعث می گردد هوای داخلیدیرتر گرم و سرد شود)استفاده می گردد و تعداد بازشوها و به ویژه پنجره ها و سطح آنها کمترین حد ممکن می باشد.
• به لحاظ انعکاس اشعهُ منعکس شده از زمین،پنجره از قسمتهای فوقانی دیوار نصب می گردد.
• از ایجاد کوران(به خصوص زمانی که هوا گرم باشد)و ورود هوای خارج به داخل ساختمان جلوگیری می شود(عکس اقلیم معتدل و مرطوب).
• به منظور خنک نمودن طبیعی فضاهای بسته از بادگیر استفاده می شود.
• ایجاد فضاهای مشجر( در خیابانها ،گذرها،فضاهای باز و حیاط منازل)از موُثر ترین عاملهای ایجاد رطوبت است و یکی از عمده ترین مشخصات معماری این مناطق می باشد و معمولا اتاق ها در فضای باز مشجر دارای بازشو است (ضمن رعایت مسائل فرهنگی ،در مقابل باد و توفان در مناطق کویری محافظت می شود ) نور گیری از سقف در این اقلیم متداول است
• مصالح استفاده شده در دیواره و سقف معمولا خشت و گل(که دارای ظرفیت حرارتی زیادی است)می باشند.
• در اقلیم گرم و خشک لازم است تعداد پنجره ها حداقل و چوبی (البته لازم است مشکل موریانه را در نظر گرفت)و جلو پنجره ها حالت مشبک آجری در نظر گرفته شود.
• همچنین پنجره ها نمی بایست در جهت شرق و غرب قرار گیرند.
• ایجاد سایبان سرتا سری در پشت بام و ایوانهای سر پوشیدهُ پشت به آفتاب و یکطرفه مناسب و مطلوب است.
• در معماری بومی این اقلیم استفاده از مصالح سنگین در سقف در اقلیم بیابانی،و چوب در اقلیم نیمه بیابانی است و از دیوارهای جانبی دارای جان پناه(جهت ایجاد سایه)استفاده می شود.
• در بناها رنگهای روشن به کار می رود.به خصوص از مصالحی چون گچ،کاهگلو سیم گل در پشت بام و همچنین آجر(که بهترین است زیرا می توان آنرا خیس کرد و رطوبت شبانه را در خود نگه می دارد.)و خشت خام و گل که دارای ظرفیت حرارتی بالایی هستند،استفاده میگردد.
• از سنگ،آستر سیمان و اشیای فلزی در فضاهای خارجی نمی بایست استفاده شود.
• بافت مجتمعها فشرده و پر سایه و فضای باز حداقل ممکنه و زیادی ارتفاع زیاد نسبت به عرض گذرها دیده می شود.

توجه:مجتمعها در اقلیم گرم و خشک درصورتیکه به جای داشتن بافتی فشرده دارای بافتی باز باشند فضاهای بازآن می بایست زیر پوشش درختکاری قرار گیرد و به صورت باغشهر ایجاد گردد که مقداری از کمبود رطوبت توسط گیاهان جبران می شود.

تقسیمات اقلیمی در ایران

اصولاً در بسیاری از مناطق جهان، اقلیم به وسیله ی عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا مشخص می شود. ایران با قرار رگرفتن بین 25 و 40 درجه عرض جغرافیایی شمالی، در منطقه ی گرم قرار دارد و از نظر ارتفاع نیز، فلات مرتفعی است که مجموع سطوحی از آن که ارتفاعشان از سطح دریا کمتر زا 475 متر است. درصد بسیار کمی از سطح کگل شکشور ار تشکی لمی دهندم

با وجوئد اینکه ایران دارای دو حوزه ی بزرگ آب (دریای خزر و خلیج فارس) است به دلیل وجود رشته کوه های البرز و زاگرس و نحوه ی قرارگیری آن ها، اثرات این دو حوزه محدود به نواحی بسیار نزدیک به آنهاست و این حوزه ها، به ندرت اثری در تعدیل درجه حرارت هوای قسمت های داخلی دارند.

دانشمندان ایرانی، تقسیمات اقلیمی ایران را بر اساس روش کوپن انجام داده اند. البته به دیلی موقعیت ایستثنایی کشور و کمبود اطلاعات لازم درباره ی شرایط آب و هوایی ایران استخراج این تقسیمات برای ایران در بعضی موارد با واقعیت متفاوت است. ولی همان طور که مهندس عدل در بررسی مطالعات کوپن می نویسد : «منظور از تعیین تقسیمات اقلیمی، کشور ، همان اصول کوپن است که ناگزیر باید از آن پیروی کرد. البته باید تغیراتی در آن صورت گیرد تا نتیجه ی مورد نظر حاصل شود و مناطقی با آب و هوای مشابه، تحت فرمول معینی قرار گیرند و معرفی شوند.

بنابراین، تقسیمات چهارگانه ای اقلیم ایران را که توسط دکتر حسن گنجی پیشنهاد شده' می.توان مورد استفده قرار داد. وی تقسیم بندی کوپن را با کمی تغییر و با توچه به عوارض جغرافیایی کشور به شحر زیر پذیرفته است:

• اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل جنوبی دریای خزر)
• اقلیم سرد (کوهستان های غربی)
• اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
• اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)

شکل 4-3 حدود تقسیمات چهارگانه ی فوق در ایران را نشان می دهد. البته ذکر این نکته لازم است که برای دستیابی به این تقسیم بندی، از موارد استثنایی که به دلیل وضعیت خاص جفرافیایی ایران در هر یک از این مناطق وجود دارد، صرف نظر شده که این موارد را می توان در مطالعات کامل تری مشخص کرد.

اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی)

سواحل جنوبی ایران که به وسیله ی رشته کوه های زاگرس از فلات مرکزی جدا شده اند. اقلیم گرم و مرطوب کشور را تشکیل می دهند. از ویژگی های این اقلیم، تابستان های بسیار گرم و مرطوب و زمستان های معتدل است. در این مناطق، حداکثر دمای هوا در تابستان به 35 تا 40 درجه ی سانتی گراد و حداکثر رطوبت نسبی آن به 70 درصد می رسد. در این اقلیم، رطوبت هوا در تمام فصل های سال زیاد است و به همین دلیل، اختلاف درجه حرارت هوا در شب و روز و در فصل های مختلف کم است.

در این مناطق، تفاوت دمای هوای سطح خشکی و سطح دریا باعث به وجود آمدن نسیم های دریا و خشکی می شود. ولی این نسیم ها به نوار باریک ساحلی محدود می شود و هوا در مناطق داخلی، آرام و سرعت باد – در صورتی که وجود داشته باشد- بسیار کم است.

از دیگر ویژگی های این اقلیم، شدت زیاد تابش آفتاب است که در هوای مرطوب این ناحیه باعث خیرگی و ناراحتی چشم می شود. البته شدت پرتوهای خورشیدی مستقیم وپراکنده ی دریافت شده، به وضعیت هوا بستگی دارد. وقتی آسمان ابری و شیری رنگ است. شدت تابش پرتو پراکنش یافته به حداکثر میزان ممکن می رسد و روشنایی بسیار زیاد آن چشم را آزار می دهد. مقدار پرتو منعکس شده از زمین نیز، به وضعیت ابری بودن آسمان و نوع پوشش زمین بستگی دارد. وقتی آسمان ابری یا سطح زمین پوشیده از گیاه باشد، این مقدار به حدقال می رسد. ولی اگر هوا صاف یا زمین بایر باشد، مقدار پرتو منعکس شده از سطح زمین به حداکثر میزان ممکن خواهد رسید.

شهرهای بندرعباس، جاسک، آبادان و اهواز، از جمله شهرهای این اقلیم است که به نسبت قرار گرفتن در سواحل مختلف و فاصله ای که از دریا دارند، از نظر گرما و رطوبت هوا و میزان بارندگی با هم متفاوت اند. به طور کلی، میزان بارندگی در سواحل خلیج فارس بیشتر و منظم تر است. در حالی که سواحل دریای عمان که تحت تأثیر بادهای موسمی اقیانوس هند قرار دارد، دارای باران های نامنظم و خشک سالی های فراوان است. ویژگی های آب و هوای این شهرها در پیوست شماره سه نشان داده شده است.

جدول 5-4 : مقاومت و ظرفیت حرارتی لازم در مناطق گرم، با توجه به حداکثر دمای هوا، دامنه ی نوسان دمای هوا و شدت تابش آفتاب

-اقلیم گرم و خشک Hot – Arid and Senmiarid

(فلات مرکزی)

از دشت کویر مرکزی و کویر لوت بزرگ‌ترین حوزه آب‌ریز ایران تشکیل شده است. کویر مرکزی از طرف شرق با کوه زاگرس و از طرف شمال به رشته جبال البرز محصور است. رشته ارتفاعات مذکور باعث جلوگیری از جریان بادهای باران‌آور به داخل این حوزه آب‌ریز شده‌اند. حوزه آب‌ریز مرکزی، ارتفاعاتی کمتر از یک هزارمتر از سطح دریا را دارند، و در مجموع از تنوع قابل توجهی از نظر بادهای غالب برخوردار است. میزان بارندگی در دشت کویر ایران بسیار کم (حدود هفتاد میلی‌متر در سال)و پوشش گیاهی فقیر است. زمین شوره‌زار و از ویژگی‌های مناطق کویری مرکزی تراکم بسیار کم جمعیت از ویژگی‌های مناطق کویری مرکزی است"..

رطوبت کم و نبودن ابر در آسمان باعث می‌گردد نوسانات درجه ( در فصلهای گرم؛ درجه حرارت بالا ، اختلاف زیاد بین شب و روز از دیگر ویژگی‌های این مناطق است) حرارت هوا در این مناطق بسیار زیاد شود

معمولا بعدازظهرها در اثر گرم شدن و حرکت لایه‌های هوای نزدیک به زمین مه و طوفان گردوغبار پدید می‌آید ؛ ضمن اینکه اکثر مجتمعهای زیستی این منطقه در حاشیه کویر قرار گرفته اند درجه حرارت محلها مختلف این منطقه بستگی به موقعیت جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، جهت باد و نوع آن باد داشته و دارد .

در دو مقیاس بنیادی و اساسی ؛ وجزئی می‌توان ویژگی‌های و معیارهای مجتمعهای زیستی کویری را مورد توجه و بررسی قرارداد: در مقیاسی بنیادی و اساسی که شامل مواردی چون مکان‌ استقرار(اععم از ویژگی‌های اقلیمی منطقه؛ میزان دسترسی به منابع آب؛ جنس و مقاومت خاک، نوع پوشش گیاهی؛ قابلیت جذب آب) ، نحوه استقرار، و بافت‌کلی و یکدست بناها و یک گونه شهر و نوع و جهت شبکه‌و معابر ؛جزئی وخرد شامل طراحی ویژگی‌های و عناصر معماری را می‌توان مورد توجه و بررسی قرارداد. البته در بسیاری نقاط بیابانی ایران، شرایط ظاهری اقلیمی برای بنیاد کردن شهر و یکجا نشینی فراهم نبوده که با خلق عنصری چون قنات(که ابداع آن به دست ایرانیان) و آوردن آب از اععماق کیلومتر ها به روی زمین بوده و به عنوان عامل تداوم حیات مجتمعهای(

قنات به عنوان فن استخراج آب‌های زیرزمینی و روش هدایت آنها به بافت‌های مسکونی و کشاورزی که به صورت سلسله مراتبی از مظهر قنات تا زمین کشاورزی، از نهرهای اصلی، تا جوی‌های فرعی میباشد ، که اساس شکل‌گیری شبکه‌راه‌ها در بافت‌های سنتی را تشکیل میداده است ) شهر و روستائی ایفای نقش کرده است و ساکنان آنها با بهره‌گیری از سالم‌ترین، اقتصادی‌ترین، روش‌ها، آب‌های تحت الارضی را به سطح زمین آورده‌اند و در دل بیابانی خشک و لم‌یزرع شرایط حیات را به نحو احسن فراهم کرده‌اند.

در مکان‌یابی مجتمعهای زیستی شهر و روستائی کویری، حفظ فاصله مجازی برای آب‌دهی قنات‌ها بوده است ؛ و بهمین دلیل است که منطقه دامنه جنوبی کوه‌های البرز و ضلع شمالی کویر مرکزی ایران از پرتراکم‌ترین حوزه‌های زیستی در حاشیه کویر است.

ابعاد واندازه مجتمع‌های زیستی شهری وروستائی بستگی مستقیمی با میزان آب قنات‌ها داشته است ؛بسیاری ازفضاهای مختلفه مجتمع‌های زیستی شهری وروستائی همانند منازل و بازار و مساجد ، مدارس ؛ جوب، و گودال باغچه و........ به قنات مربوط می‌شوند.. مجتمع‌های زیستی شهری وروستائی مناطق کویری کشورمان اکثرآ از نوعی بافت فشرده و به هم پیوسته میباشند . تامین آسایش و صرفه‌جویی در مصرف انرژی با تقلیل سطوح عناصر و بافت مجتمع‌های زیستی در معرض تابش خورشیدی از طریق درهم فشرده بودن عناصر به گونه‌ای که بعضاً برخی از عناصر و فضاها حتی از چهارجانب به واحدهای دیگر متصلند