صنعت گردشگری

گردشگر کسی است که به منظوری غیر ازکار و کسب درآمد برای مدتی بیش از یک شب و کمتر از یکسال به سرزمنین جز اقامت گاه خود وارد می شود و در آن اوقات را سپری می کند و صنعت گردشگری آمیزه ای از فعالیت های گوناگون از حمل و نقل و تغذیه تا اقامت و مدیریت رویدادها است که در جهت خدمت رسانی به گردشگران، به صورت زنجیره ای بهم پیوسته ایفای نقش می کنند. براساس تعریف بازدیدکنندگان یک روزه و تفرجگران نیز در تعریف گردشگر وارد شده اند. گردشگری( توریسم) عبارتی است که کلیه فعالیت هایی که گردشگران در هنگام سفر انجام می دهن و به ایشان مرتبط می شود را دربرمی گیرد و این می تواند شامل؛ برنامه ریزی برای سفر، جابجایی میان مبدأ و مقصد، اقامتگاه و نظایر آن باشد. این تعریف شامل چهار مرحله از رفتار مصرف کننده است که گاه با یکدیگر هم پوشانی دارند.

1- فعالیت های قبل از سفر که شامل کسب اطلاعات در مرحله پیش از سفر ازمنابع گوناگون از جمله دوستان و خانواده، بروشورهای گردشگری، و نظایر آن، ذخیره جا برای سفر در اسباب حمل و نقل واقامتگاه یا بطور کلی برنامه و بسته سفر، و بالاخره آماده شدن برای سفر است.

2- انجام سفر از مبداء به مقصد که ممکن است مدتی بیش از یک روز را دربرگیرد.

3- آنچه گردشگر در مقصد انجام می دهد همچون بازدید از یک جاذبه، یا شرکت در یک رویداد گردشگری که ماهیتی بسیار متنوع دارند.

4- رفتارهای پس از سفر از قبیل چاپ فیلم و عکس های گرفته شد در طول سفر و بیان خاطرات آن برای دیگران.

برای ارائه تعرفی جامع از گردشگری حسب آنچه موردنظر سازمان جهانی جهانگردی است به نمودار 1-1اشاره می شود.

چنانچه ملاحظه می شود مسافران شامل گروههایی هستند که در طبقه بندی گردشگران و تفرجگران جای می گیرند و گروههایی که در طبقه بندی گردشگران و تفرجگران قرار ندارند، حسب تعریف؛ کارگران مرزی، اقوام چادرنشین کوچ کننده، مسافران ترانزیت، پناهندگان، کارکنان نیروهای مسلح که حسب مأموریت به سرزمینی وارد می شوند، کارکنان نمایندگی های سیاسی، دیپلمات ها و بستگاه و خدمه ایشان، مهاجران موقت و دائمی از جمله گردشگران و تفرجگران به شمار نمی روند.

گروهی که در شمار آمار گردشگری می آیند نیز خود شامل گردشگران و تفرجگران می شوند. تفرجگران شامل بازدیدکنندگان یک روزه و مسافران کشتی های تفریحی و خدمه وسایل حمل و نقل همچون خلبانان و مهمانداران و کارکنان کشتی ها و قطارها هستند.

حسب انگیزه بازدید نیز می توان گردشگران را طبقه بندی نمود، آنها ممکن است بمنظور کسب لذت و گذران فراغت سفر کنند.( مسافران تعطیلات، گردشگری فرهنگی، ورزشکاران، دیدار بستگان و دوستان ومواردی از این دست) یا انگیزه آنها ممکن است تخصصی و کاری باشد( شرکت در همایش ها و نمایشگاه ها، مأموریت ادرای و نظایر آن را دربر می گیرد.

اینکه که گردشگر و صنعت گردشگری را تعریف نمودیم می توانیم به معرفی محصولات این صنعت بپردازیم.

2-1- محصولات صنعت گردشگری

صنعت گردشگریصنعت گردشگری

صنعت گردشگری

گردشگر کسی است که به منظوری غیر ازکار و کسب درآمد برای مدتی بیش از یک شب و کمتر از یکسال به سرزمنین جز اقامت گاه خود وارد می شود و در آن اوقات را سپری می کند و صنعت گردشگری آمیزه ای از فعالیت های گوناگون از حمل و نقل و تغذیه تا اقامت و مدیریت رویدادها است که در جهت خدمت رسانی به گردشگران، به صورت زنجیره ای بهم پیوسته ایفای نقش می کنند. براساس تعریف بازدیدکنندگان یک روزه و تفرجگران نیز در تعریف گردشگر وارد شده اند. گردشگری( توریسم) عبارتی است که کلیه فعالیت هایی که گردشگران در هنگام سفر انجام می دهن و به ایشان مرتبط می شود را دربرمی گیرد و این می تواند شامل؛ برنامه ریزی برای سفر، جابجایی میان مبدأ و مقصد، اقامتگاه و نظایر آن باشد.

این تعریف شامل چهار مرحله از رفتار مصرف کننده است که گاه با یکدیگر هم پوشانی دارند.

1- فعالیت های قبل از سفر که شامل کسب اطلاعات در مرحله پیش از سفر ازمنابع گوناگون از جمله دوستان و خانواده، بروشورهای گردشگری، و نظایر آن، ذخیره جا برای سفر در اسباب حمل و نقل واقامتگاه یا بطور کلی برنامه و بسته سفر، و بالاخره آماده شدن برای سفر است.

2- انجام سفر از مبداء به مقصد که ممکن است مدتی بیش از یک روز را دربرگیرد.

3- آنچه گردشگر در مقصد انجام می دهد همچون بازدید از یک جاذبه، یا شرکت در یک رویداد گردشگری که ماهیتی بسیار متنوع دارند.

4- رفتارهای پس از سفر از قبیل چاپ فیلم و عکس های گرفته شد در طول سفر و بیان خاطرات آن برای دیگران.

برای ارائه تعرفی جامع از گردشگری حسب آنچه موردنظر سازمان جهانی جهانگردی است به نمودار 1-1اشاره می شود.

چنانچه ملاحظه می شود مسافران شامل گروههایی هستند که در طبقه بندی گردشگران و تفرجگران جای می گیرند و گروههایی که در طبقه بندی گردشگران و تفرجگران قرار ندارند، حسب تعریف؛ کارگران مرزی، اقوام چادرنشین کوچ کننده، مسافران ترانزیت، پناهندگان، کارکنان نیروهای مسلح که حسب مأموریت به سرزمینی وارد می شوند، کارکنان نمایندگی های سیاسی، دیپلمات ها و بستگاه و خدمه ایشان، مهاجران موقت و دائمی از جمله گردشگران و تفرجگران به شمار نمی روند.

گروهی که در شمار آمار گردشگری می آیند نیز خود شامل گردشگران و تفرجگران می شوند. تفرجگران شامل بازدیدکنندگان یک روزه و مسافران کشتی های تفریحی و خدمه وسایل حمل و نقل همچون خلبانان و مهمانداران و کارکنان کشتی ها و قطارها هستند.

حسب انگیزه بازدید نیز می توان گردشگران را طبقه بندی نمود، آنها ممکن است بمنظور کسب لذت و گذران فراغت سفر کنند.( مسافران تعطیلات، گردشگری فرهنگی، ورزشکاران، دیدار بستگان و دوستان ومواردی از این دست) یا انگیزه آنها ممکن است تخصصی و کاری باشد( شرکت در همایش ها و نمایشگاه ها، مأموریت ادرای و نظایر آن را دربر می گیرد.

اینکه که گردشگر و صنعت گردشگری را تعریف نمودیم می توانیم به معرفی محصولات این صنعت بپردازیم.

2-1- محصولات صنعت گردشگری

نخستین و شاید مهمترین ویژگی حاکم بر محصولات صنعت گردشگری آن است که این محصولات بیشتر در قلمرو خدمات قرار می گیرند. این درست است که برخی محصولات این صنعت نظیر سوغات و یادگاری کالاهایی ملموس هستند، لیکن حجم آنها با توجه به ارزش سایر محصولات گردشگری قابل قیاس نیست.

علاوه براین باید توجه داشت که برخی محصولات عرضه شده در صنعت گردشگری به طور کلی قابل مبادله در بازار نمی باشند و به دیگر سخن برای آنها قیمتی معین نمی شود.

به عنوان نمونه هایی از این دست می توان به شعف و لذتی که گردشگر حین قدم زدن در خیابان چهارباغ اصفهان یا شانزه لیزه پاریس کسب می کند یا شادابی و نشاط حاصل از تماشای مناظر طبیعی در یک مقصد گردشگری اشاره نمود. در این موارد اگر چه گردشگر بابت سفر هزینه هایی( اعم از پول و زمان) صرف نموده است و خدمات دیگری را از قبیل اخذ ویزا، حمل و نقل، اقامت و راهنمایی خریداری کرده است، اما بابت استفاده از جاذبه های ذکر شده مبلغی از او اخذ نمی گردد و می توان گفت این محصولات در بازار مبادله نمی شوند.

به خاطر داشته باشیم که اغلب فروش بسته سفر برای تعطیلات را، به فروش رؤیاها تعبیر می کنند و این تعبیر چندان نیز از حقیقت دور نیست. وقتی که گردشگری یک بسته خارجی را می خرد چیزهایی بسیار بیش از خدمات حمل و نقل، اقامت، راهنمایی یک بازدید از جاذبه ای دیدنی یا غذا را خریداری کرده است، او خود را در میان مجموعه ای از عوامل بیرونی همچون محیطی که پیشتر تجربه نکرده است، آب و هوایی دلچسب، فضا و محیط تاریخی یک شهر قدیمی و فرهنگ و میراث سرزمین مقصد که محصولاتی غیرقابل لمس و غیرفیزیکی هستند، پیدا می کند.

نخست : کلیات

1-1 طرح مساله:

سیاحت و گردشگری سابقه ای به تاریخ بشریت دارد. بشر پس از یکجانشینی و پس از رفع نیاز به مسکن و غذا عامل دیگری برای تغییر مکان نداش و پس از گذشت سالها و در پی شناخت سایر سرزمین ها و تمدن ها تصمیم به سفر گرفتند.

بعد از انقلاب صنعتی اندیشه جهانگردی جدید برای اولین بار شکل گرفت و گردشگری بواسطه خاصیت اشتغالزایی و کسب درآمد به یک صنعت جدید تبدیل شد و از آن زمان به بعد این صنعت رو به رشد بوده در کشورهای پیشرفته با یک برنامه ریزی مناسب و ایجاد زیرساخت های صحیح، از آن به عنوان یکی از راه های پیشرفت و توسعه استفاده شد.

صنعت گردشگری بواسطه درآمد بالا و اشتغالزایی جزء سه صنعت برتر دنیا در کنار صنعت تجارت و نفت، در حال رقابت می باشد.

گردشگری نقش بسزایی در پیوستگی و نزدیک شدن روابط سیاسی و بین المللی دارد و می تواند به عنوان یکی از عوامل صلح و آرامش در سطح بین المللی محسوب شود.

علاوه بر آن فرهنگ های ملتهای گوناگون را به هم نزدیک و باعث تفاهم فرهنگی می گردد.

گردشگری باعث افزایش سطح سواد، تغییر نگاه مردم به زندگی، سطح بهداشت، رفاه اجتماعی و ... میزبان می شود و مهمترین بخش گردشگری ، نگاه اقتصادی گردشگری است. مساله ای که امروزه توجه اکثر دولتها و اقتصادانها را به خود جلب نموده است. مورد بعدی که به بخش توریسم مربوط می شود و یکی از عوامل توسعه به شمار می رود بحث ارتقای فرهنگی و تاثیرگذاری فرهنگی می باشد.

موضوع دیگر فعالیت های گردشگری، فعالیت بخش های خصوصی در این صنعت می باشد. سرمایه گذاری در این صنعت خیلی سریع به سودآوری تبدیل می شود. استفاده از نیروهای بومی و نیمه ماهر و نیز جلوگیری از مهاجرت افراد به مراکز و ایجاد اشتغال بدون مشکلات سایر بخشهای صنعتی از قبیل آلودگی و ... صنایع دستی از مظاهر فرهنگی و هنری محسوب می شود و نظر به اینکه هر فرآورده دستی بازنگر کننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی کشور محل تولید است می تواند هم عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن به حساب ‌آید هم آن که موجبی برای جلب و جذب گردشگران قلمداد شود.

صنایع دستی و صنعت گردشگری بر یکدیگر اثر متقابل داشته می تواند موجبات رشد و توسعه یکدیگر را فراهم سازند.

با این تفاسیر چیزی که در حال حاضر قابل مشاهده است آن است که سهم ما به عنوان یک ایرانی در گردشگری به خصوص گردشگری خارجی بسیار بسیار اندک است. با توجه به این که به لحاظ عقیدتی و سیاسی امکان استفاده از ابزارهای مهم پیشرفت گردشگری در کشور وجود ندارد صنایع دستی می تواند نقش بسزایی در بالا بردن انگیزه سفر به مناطق مختلف کشور ایران را ایفا نماید.

استان اصفهان به عنوان یکی از مهمترین قطب توریستی کشور دارای بیشترین و مهمترین صنایع دستی کشور می باشد.

در این تحقیق، پژوهشگر به دنبال آن است که تمامی موانع گسترش صنعت گردشگری بخصوص بخش صنایع دستی در منطقه را مطالعه کرده و در این پژوهش به شناسایی و معرفی صنایع دستی اصفهان بپردازد.

1-2 اهمیت و ضرروت تحقیق

استان اصفهان مهد تمدن های قدیمی ا یران است، معمولا صنایع دستی را به «هنر- صنعت» یا هنر کاربردی در برابر هنر محض تعبیر می کنند. به عبارت دیگر صنایع دستی به هر صورت حلقه ای مشترک است میان هنر و صنعت

به علت ارتباط نزدیک صنایع دستی با فرهنگ و سنت ها از یک سو و با ساختار اقتصادی از سوی دیگر، مفهوم و قلمرو آن در همه کشورها ثابت و یکسان نیست.

در کشور ما به دلیل مسائل عقیدتی و اسلامی و مغایرت آن با صنعت توریسم و نیز دیدگاه های مختلف مراجع نسبت به توریسم و گردشگری، به غیر از توریسم مذهبی، یکی از مهمترین برنامه ریزی ها در بخش گردشگری می تواند در خصوص صنایع دستی و معرفی صنایع دستی ایران به عنوان یک محصول تک و خاص و مربوط به یک فضای جغرافیایی ویژه باشد.

تهیه مولتی مدیای صنایع دستی اصفهان نیز به عنوان یک الگو برای سایر مناطق کشور نیز قابل اجرا می باشد.

1-3 پیشینه تحقیق

با مطالعات و تحقیقات انجام شده بجز چند مقاله از انجمن هتلداران ایران و نیز مقاله های اینترنتی در خصوص تاثیر صنایع دستی به عنوان یک پدیده فرهنگی، هیچ تحقیقی در این مورد صورت نگرفته است.

تحقیقات موجود در دانشگاه علامه صرفا در خصوص صنایع دستی کل کشور و یا فقط یک نوع صنایع دستی انجام گرفته است.

تحقیق ارائه شده ضمن معرفی تمامی صنایع دستی رایج و منسوخ و کم رونق اصفهان رابطه بین این صنایع بعنوان الگو با حرفه جهانگردی را مطرح می نماید.

1-4 اهداف تحقیق :

1- شناسایی نقش صنایع دستی در برنامه ریزی توریسم

جاذبه های گردشگری مبنا و یاپه حرفه گردشگری بوده و بدون وجود جاذبه، مقوله توریسم فاقد مفهوم می باشد. بنابراین برای وجود صنفی به نام توریسم در هر منطقه می بایست به دنبال جاذبه های مهم دیدنی جهت بازدید گردشگران بود. بررسی و شناخت صنایع دستی اصفهان اولین گام برای توسعه توریسم این منطقه به شمار می رود.

2- معرفی صنایع دستی اصفهان از قدیم تاکنون و صنایع منسوخ و نیز طبقه بندی آن جهت اطلاع دقیق گردشگران این استان.

صنایع دستی این استان بهترین صنایع دستی کشور را شامل می شود.

شناخت این صنایع و معرفی آنها به شکل صحیح و واقعی می تواند از سردرگمی گردشگر و انتخاب مناسب نوع صنایع دستی مورد نظر وی کمک بسزایی نماید.

3- شناسایی نارسایی های موجود در حرفه توریسم استان اصفهان در بخش صنایع دستی با شناخت و شناسایی نارسایی ها و مشکلات در زمینه صنایع دستی و تاثیر آن در بخش گردشگری که می توان در جهت بهبود وضعیت اقدام نمود.

بدیهی است بدون در نظر گرفتن مشکلات و کمبودها نمی توان در جهت توسعه گردشگری و جذب گردشگر تلاش کرد.

1-5 سوالات تحقیق

1- جایگاه صنایع دستی در استان اصفهان چیست؟

2- چگونه ارتباطی بین صنایع دستی و جذب گردشگر در این استان وجود دارد؟

1-6 فرضیه های تحقیق

1- به نظر می رسد صنایع دستی در اصفهان علیرغم اهمیت، به خوبی معرفی نشده و جایگاه آن مشخص نشده است.

ظاهراً جذب گردشگر با صنایع دستی استان اصفهان دارای ارتباط تنگاتنگی می باشد.

1-7 قلمرو تحقیق:

در این پژوهش استان اصفهان به عنوان یک محدوده سیاسی، قلمرو تحقیق در نظر گرفته شده است.

استان اصفهان در مرکز ایران واقع شده 937/105 کیلومتر مرب وسعت دارد.

1-8 روش و مراحل تحقیق

این تحقیق توصیفی است که اطلاعات آن به روش کتابخانه ای و همین طور مشاهده ای جمع آوری شده است و مراحل آن به شرح زیر است:

مرحله اول : اطلاعات از طریق روش کتابخانه ای و مشاهده ای جمع آوری می گردد.

روش مشاهده ای:

یکی از روشهای جمع ‌آوری اطلاعات می باشد که پژوهشگر طی آن به ثبت و ضبط اطلاعات مربوط به موضوع مورد نظر می پردازد. در این روش هدف پژوهشگر ایجاد تغییر در پدیده یا محیط مورد نظر نیست بلکه صرفا محیط را همانگونه که هست بررسی می کند.

روش کتابخانه ای:

از روشهای رایج در تحقیقات علمی به شمار می آید. در این روش از سایر اطلاعات، مدارک، اسناد و تحقیقات انجام شده توسط دیگر محققین استفاده می شود که این اطلاعات می تواند به شکل کتاب، جزوه، مجله، روزنامه، تحقیقات دانشگاهی، پایان نامه و غیره باشد.

مرحله دوم: اطلاعات جمع آوری شده مورد تحلیل قرار گرفته و پیشنهادات و راهکارهای لازم و مناسب ارائه می گردد.

1-9 تنگناها و محدودیت های تحقیق

همواره در انجام هر تحقیقی ممکن است مشکلاتی پیش آید که پژوهشگر در راه رسالت خویش دچار مشکلات و تحقیق را دچار نارسایی نماید. از جمله مهمترین محدودیتهای تحقیق عبارتند از :

- گسترش زیاد محدوده مکانی تحقیق که کنترل آن برای پژوهشگر مشکل ایجاد می کند.

- عدم همکاری مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی اصفهان و مرکزی تهران

- محدودیت زمانی از اصلی ترین مشکلات این پژوهش بود

- عم وجود بانک اطلاعاتی لازم در بخش صنایع دستی این استان و نبود صنف خاص در این صنعت.

فصل دوم : چارچوب نظری

2-1 تاریخچه جهانگردی در جهان

گردشگری در جهان به همراه آغاز مدرنیته شکل گرفت. مدرنیته اشکال مختلف زندگی را تنها بر پایه قابلیت های آنها در تولید منافعی که توسط افراد مصرف می شوند، مورد ارزیابی قرار داده و با مفاهیمی همچون همواره به پیش رفتن و کنارگذاران کهنه نگرش تازه انسان را به جهان و به خویش سبب گردید و بدین گونه با پیدایش بعد تازه ای از دگرگونی دائمی، انهدام رسوم و فرهنگ سنتی را در صحنه ی زندگی اجتماعی رقم زد. تفکیک میان کار و اوقات فراغت یکی از این دگرگونی ها می باشد که در آن کار در قالب ضرورت و گردشگری در قالب اوقات فراغت، که دمی آسودن از کار را برای تجدید قوا فراهم می آورد، قرار می گیرد.اوقات فراغت به عنوان زمانی از بیداری انسان، که فرد بتواند آن را به میل و دلخواه خود بدون هیچ گونه الزامی بگذارند، در مدرنیته مابین تمایز خانه و کار صورت رسمی به خود گرفت. اوقات فراغت به عنوان یک مفهوم جدید نمایانگر گذار از کار در مفهوم سنتی اش بود که با توسعه نوآوری های تکنولوژیکی و مدیریتی،‌با افزایش مصرف در جهان بوروکراتیک؛ عقل گرا و افسون زدایی شده، این فرصت را مهیا کرد- که هر چند کوتاه- انسان از اجبارها و محدودیت های نظم اجتماعی مدرن رها شود.

این رهایی با فشار ناشی از انقباض اجتماعی حاصل از روند مدرنیته، گذران اوقات فراغت را در قالب گردشگری تسهیل نمود و انسان مدرن فارغ از عمق فرهنگی نهفته در اوقات فراغت به عنوان گردشگر تنها رهایی از وظایف مدرن را دنبال نمود. جریان گردشگری شکل گرفته در این چارچوب نیز، انسان درن را با انگیزه تفریح در روند بازساخت شده سرمایه داری، به جستجوی محیط های گوناگون برای تمایز از محیط کار و تفریح واداشت. انسان در این رابطه توانست که نیاز به تفریح و استراحت و آرامش و دور شدن از گرفتاریهای زندگی مدرن را که یک مساله عمیق اجتماعی – فرهنگی دوران عصر مدرن است را به صورت سطحی حلک کند. خود همین امر به علت مسائل سرمایه داری و تکنولوژیکی در یک حالت تضاد با تبارهای درونی قرار داد. کار و تلاش بیشتر، خستگی و تحمل فشارهای روحی روانی بیشتر برای داشتن پس انداز برای رفتن به مسافرت و گردش برای استراحت، هر چه زندگی ماشینی تر و تکنولوژی زده تر می گردد، این مساله تضاد بین کار و استراحت (لااقل برای توده مردم) بیشتر می گردد( پاپلی یزدی و سقایی، 1382 ، 30و 31)

سرمایه داری در مدرنیته اولیه در پویش سرمایه داری تجاری، نخستین انباشت سرمایه را در سده هفده و هجدهم در اروپا تجربه کرد. این انباشت همراه با انقلاب راهها در فاصله زمانی 1745 تا 1760 و تنزل قیمت های حمل و نقل اولین جلوه های گردشگری مدرن را در چارچوب سفرهای آموزشی در اروپا شکل داد (همان منبع ، 33). در این میان گردشگری در رابطه مستقیم با توانمندی مالی در چارچوب تورهای خاصی شکل می گرفت که به سفرهای آموزشی (G.T) معرف بودند. سفرهای آموزشی اولین جلوه های گردشگری مدرن را در اروپا شکل داد. بیشتر اعضای این سفرهای آموزشی برای کسب دانش و تجربه های جدید به مسافرت می رفتند. معمولا این افراد از طبقات بالای اجتماع بودند که برای کسب دانش و فرهنگ مسافرت می کردند. اصولا پسران خانواده های مرفه برای دیدن آثار باستانی، مطالعه و نیز فراگیری علوم معماری و تاریخ به کشور خاصی اعزام می شدند. سفرهای آموزشی یک راهنمای سفر داشت که در سال 1778 میلادی توسط توماس نوگنت تهیه شد و پرفروش ترین کتاب معرفی گردید (وای، گی، 1382، 29).

اما در مدرنیته علیا پایه و اساس گردشگری دسته جمعی امروزی به وجود آمد. در این دوره تغییرات اقتصادی و اجتماعی عمیقی به وجود آمد که از آن جمله مهاجرت کارگران کشاورز از مناطق روستایی و روی آوردن آنها به شهرنشینی بود. انقلاب صنعتی قدرت بخار را که در قطارها و کشتی ها مورد استفاده قرار می گرفت، معرفی کرد. تغییرات اجتماعی، موجب تغییر مشاغل وگسترش طبقه میانی اجتماع گردید و این طبقه توان بیشتری یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت برود، در نتیجه افزایش تقاضا برای مسافرت باعث شد که مسافرت های تخصصی طبقه مرفه تورهای آموزشی شکل تازه ای به خود بگیرد ( همان منبع).

انقلاب صنعتی با پیش زمینه های فراهم آمده از انباشت سرمایه و دانش از نیمه دوم قرن هیجدهم در انگلستان آغاز گردید که روند رو به شتاب آن از سال 1780 سرعت زیادی یافت و اثرات بسیاری بر جای نهاد ( پالمر، 1357، 4) . انگلستان از آنجا که دارای کارهای تولیدی بسیاری بود، توانست بازارهای گسترده ای را برای تولیدات خود به دست آورد و سود بسیاری را کسب نماید. این سود در تکمیل صنایع کارگاهی به کار گرفته شد و سبب جایگزینی کارخانه به جای کارگاه و استفاده از صنایع ماشینی به جای صنایع دستی گردید این خود با سمت و سوی ویژه اقتصادی گذار از انقلاب تجاری را به انقلاب صنعتی سبب شد (لطفی، 1381 ، 298) . نخستین نمایشگاه صنعتی دنیا در 1851 میلادی در بریتانیا (فوگل، 1380، 914) ، نشان از آن داشت که انقلاب صنعتی در انگلستان به بالاترین درجه رشد در زمان خود رسیده است. از این زمان به بعد بود که انقلاب صنعتی در گسترش مابین سالهای 1914-1871 رخ داد که از آن به عصر ترقی یاد می شود (فوگل ، 1380، 1018). نوآوری های تکنولوژیکی در روندی از انقلاب صنعتی در مدرنیته علیا نقش با اهمیتی را در همه گیر شدن جریان گردشگری ایفا نمود. مهمترین این نوآوری ها، تکنولوژی راه آهن بود. هرچند نباید نقش کشتی های بخار را نیز در این امر نادیده گرفت. بعد از اختراع ماشین بخار به وسیله جیمز وات در سال 1769 ، از این ماشین در فناوری های مختلفی استفاده گردید.

روند توسعه گردشگری در چارچوب اقتصاد سرمایه داری با افزایش نوآوری های تکنولوژیکی و مدیریتی همراه با سیر تحول اجتماعی ناشی از آنها، در میل به مصرف اوقات فراغت بیشتر در مدرنیته متاخر ابعاد دیگری به خود گرفت. تولید انبوه که در این دوره در چارچوب فوردیسم شکل گرفت، نشان از یک روند دگرگون کننده داشت. این شیوه، تولید انبوه کالا به یک هنجار بدل شد و تولید استاندارد شده ، تولید محصول با استفاده از فرآیندهای گروهی (سیستم خط تولید انبوه)، تولید به مقدار بسیار زیاد و بهره گیری از الگوی یکسان (یخچال، لباسشویی، تلویزیون و غیره ) در عرصه هایی مانند مهندسی، کالاهای الکترونیکی و اتومبیل یک مشخصه بارز به حساب می آمد. کارخانجات تولیدی به طور معمول در مقیاس های بزرگ اندازه ایجاد شد. در بالاترین سطح کارخانه فورد در دیترویت چهل هزار کارگر را در یک مجموعه عظیم گردآورده بود و از آنجا که تولید انبوه کم هزینه، به اقتصادهایی با مقیاس کلان نیاز داشت، دارا بودن صدها یا هزاران کارگر امری عادی بود. تسری تولید انبوه به تمامی سطوح اقتصادی سرمایه داری، گردشگری را نیز در برگرفت. گردشگری در این میان با کسب ویژگی های سرمایه داری در چرخه تولید – مصرف، نه به عنوان سفری برای تجربه گردشگری، که خ ود کار محسوب گردید. این خود به شکل گیری گردشگری انبوه فرصت داد که در آن گردشگری به عنوان محصولی بسته بندی شده و استاندارد به عنوان دو هفته تعطیلات در سال و در کنار دریا ارائه گردد (Meethan,2005 , 26).

سواحل در گردشگری انبوه از اهمیت بالایی برخوردار بودند و گردشگران به وسیله تورهای گردشگری به صورت دسته جمعی به مناطق ساحلی روی می آورند و امتداد آرامش در خانه را در این مکان ها جستجو می کردند. «به عنوان مثال سواحل دریای مدیترانه نمونه خوبی برای گردشگری انبوه است. به گونه ای که رشد سفر به این سواحل از کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی افزایش چشمگیری یافت ( سلطانی، 1374 ، 96 ) ». آنچه فرایند گردشگری انبوه را در این سفرها رقم می زد، دلبستگی به چهار «s» معروف بود که در دریا، خورشید، ماسه و سکس خلاصه می شد. از این رو گردشگران انبوه به دنبال یافتن آرامش در جستجوی مناطقی بودند که از اهمیت چندانی برخوردار نبوده، اما به دلیل واقع شدن در کنار دریا و یا موقعیت خورشیدگیر انتخاب می شدند، این گردشگران از نظر فرهنگی خود را بالاتر از میزبانانشان دانسته و به همین دلیل احتیاج به آشپزی و امکانات مربوط به محیط خود را در خارج از کشور خود داشتند. آنان هر چند به دنبال آرامش بودند ولی معمولا باعث به وجود آودن تاثیرات مخرب بسیاری برای میزبانان خود می شدند. بطور کلی گردشگری انبوه نشان دهنده مصرف چشمگیر اوقات فراغت در مکان های استاندارد شده بود، که با افزایش بهره بری از فضاهای گردشگری- بخصوص در سواحل – حداکثر باز خور منفی را ایجاد می نمود (پاپلی یزدی و سقایی، 1383، 40).

در این میان گردشگری در عصر حاضر نه به عنوان یک مسافرت، سیاحت، تفنن و ... بلکه به یک فعالیت عظیم اقتصادی بدل گشته است به طوری که در سال 2000 تعداد کل گردشگران در دنیا، بالغ بر 702 میلیون نفر بوده که از طریق مسافرت این تعداد نفر به نقاط مختلف جهان حدود 621 میلیارد دلار وارد چرخه اقتصادی جهان گردیده است. پیش بینی ها حاکی از آن است که تا سال 2010 میلادی این صنعت به مبلغ غیرقابل باور 15 تریلیون دلار در سال دست خواهد یافت ( جدول 1 ). آنچه در این مقوله از اهمیت اساسی برخوردار است، آن است که گردشگری با تمامی انواع و اشکالش در حال تبدیل به فعالیت اقتصادی پیشتاز جهان در ربع اول قرن 21 و مهم ترین و سودآورترین تجارت جهان است.

2-2 جهانگردی در ایران

هرچند کشور ایران به ملاحظات گوناگون همواره مورد توجه مردم همه نقاط جهان بوده و هر چند ردپای جهانگردان از گذشته های دور را می توان در این سرزمین دنبال نمود، اما پرداختن به موضوع جهانگردی از دیدگاه اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و معرفی کشور و آداب و رسوم و هنر و خصوصیات آن به جهانیان فقط از آغاز تاسیس سازمانی جلب سیاحان سابق صورت گرفته است. در اینجا نگاهی کوتاه و گذرا به گذشته جهانگردی در ایران می اندازیم:

2-2-1 جهانگردی در ایران قبل از اسلام

در ایران قبل، از اسلام و قبل از حکومت اریاها و پیش از تدوین تاریخ، نیز مسافر و جهانگردی دارای حقوق و امتیار بوده است که در حکومتهای مختلف و در تشکل های مدنی هر دوره، حدود و میزان آن یکسان و مشابه نبوده است بلکه با توجه به انگیزه و هدف مسافر یا جهانگرد حقوق و حدود آن، تعیین و اجراء می شد.

در زمان حکومت ایلامی ها که کشور ایران به صورت فدرال اداره می شد سیر و سفر معمول بوده و مسافرین نیز از امکانات موجود استفاده می کردند، اگرچه به سبب فقدان تاریخ و یا روایات مکتوب به چگونگی آن حقوق، دقیقا نمی توان وقوف یافت ولی آنچه مسلم است این است که سیر و سفر در آن دوران متداول بوده است و مسافرین اعم از ایرانگردان و جهانگردان از طریق و شوارع و تاسیسات و امکانات سرویس دهی مسافرین استفاده نموده اند. [1]

برای نمونه به مندرجات بخشی از کتاب مسافران تاریخ استناد و عینا آنرا نقل می کنیم:

... بی گمان سیر و سفر در آن روز و در آن سرزمین باستانی از رونق و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده، و تا قبل از نابودی این تمدن، مسافران داخلی و خارجی در جاده های میان شوش و ایالات داخلی و سرزمین های خارج از آن در رفت و آمد بوده اند و شاید تاسیساتی نیز برای رفاه حال آن مسافران ساخته شده بود که در حملة آشوریان از میان رفته است.

الف) دوران مادها و هخامنشیان:

از دوران مادها اطلاع صحیح و مستندی که نمایانگر سیر و سفر و یا وجود تاسیسات و بناهای مورد استفادة جهانگردی باشد در دست نیست، و در منابع و کتابهای موجود، نیز در این زمینه اخبار و اعلامی نشده است. اما از دوران هخامنشی و پادشاهان این دوران مدارک و مستنداتی موجود است که انکار ناپذیر می باشد و در آن مستندات از طرق و شوارع و ابنیه، احداث شده و قابل استفاده مسافرین اسم برده شده است.[2]

پس از فتح ایران، بوسیلة اسکندر مقدونی و دگرگونی تمدن و فرهنگ کهن ایرانی و رواج فرهنگ و تمدن یونانی (هلنیسم) [3]، جهانگردی خصوصاً سیر و سفر جهانگردان یونانی به ایران، تحرک بیشتری یافت و با ساخت شهرها و قصبات متعدد، سیاحانی با اهداف بازرگانی و تجاری به ایران آمده و از شهرهای تازه ساخت و امکانات جدید استفاده کرده اند.

در زمان سلوکیان و جانشیان اسکندر که به توسعة راهها و عریض کردن و نگهداری آنها، توجّه ویژه داشتند، تردّد کاروانها مبادلة کالا در طول سال و در نقاط مختلف ایران ، معمول و رایج بوده و سیّاحان تجاری و بازرگانی، از آن امکانات بهره می بردند.[4]