بی شک یکی از راه های آگاهی از پیشینه تاریخ و تمدن هر جامعه ای احیای آثار مکتوب به جا مانده از پیشینیان است، از این رو با رواج فن تصحیح نسخ خطی از حدود یک قرن پیش بخش وسیعی از تاریخ و فرهنگ ایرانی که سالها در گوشه و کنار کتابخانه های عمومی و شخصی در انزوا قرار گرفته بودند،آشکار شد. دیوان سید طاهر آتشی شیرازی که خود در جای جای اشعارش از آن با نام ولایت نامه یاد می کند، یکی از این آثار است که تا کنون تصحیح نشده و به چاپ نرسیده و در نتیجه مورد نقد و ارزیابی قرار نگرفته است میرزا طاهر آتشی گمنام قرن نهم و دهم هجری است که هیچ شرح حالی از وی ثبت نشده به گونه ای که تاریخ تولد و وفات ،خانواده و نیاکان و استادان و شاگردان وی هیچ اطلاعی در دست نیست و تنها می دانیم شاعری شیرازی نانوا پیشه بوده که با شاعری ناشناخته تر از خود به نام صبوحی شیرازی که هم پیشه او بوده از طریق هجو ارتباط داشته است. سبک وی چون دیگر معاسرانش همان سبک پیشینیان است،هر چند در قدرت شاعری به پای ایشان نمی رسد،اما تلاش کرده با کهن گرایی های لغوی و دستوری در سبک زبانی به سبک خراسانی نزدیک شود و با کاربرد آرایه های گوناگون با بسامد بالا، تصویر سازی و به کار گیری تشبیه و استعاره ویژگی های سبک عراقی را احیا کند. دیوان وی شامل 28 قصیده است که غیر از دو قصیده که در باره مصنوعات الهی و واجبات است و سه قصیده در مدح و منقبت پیامبر دو قصیده در باره حضرت صدیقه طاهره(س) ویک قصیده در ختم کتاب ،بیست قصیده در مدح و منقبت امیرالمؤمنین(ع) و بیان معجزات ایشان سروده است. این پایان نامه شامل مقدمه ای در باره معرفی طاهر آتشی و سبک شناسی اشعار اوست. و پس از آن دیوان تصحیح شده شاعر بر اساس چهار نسخه خطی موجود در کتابخانه های مجلس شورای اسلامی ، مجلس ملی، دانشگاه تهران و کتابخانه شخصی آقای افشین عاطفی آورده شده و در پایان پس از نتیجه گیری تعلیقاتی که شامل شرح لغات دشوار دیوان،فهرست آیات و احادیث و تلمیحات و فهرست اعلام ، که خود نام افراد خاص ، حیوانات، گیاهان،ابزار جنگی و ... را در بر دارد، آمده است.

کلید واژه ها :طاهر آتشی شیرازی، دیوان اشعار، سبک شناسی، نسخه خطی ، تصحیح و تعلیق.

فهرست مطالب

پیش گفتار.. أ

فصل اول:دیباچه

معرفی طاهر آتشی..

مذهب شاعر..

معاصران شاعر..

شعر آتشی..

شعر فارسی در قرن نهم..

اوضاع سیاسی، اجتماعی، دینی، علمی و ادبی ایران در دوره تیموریان

وضع اجتماعی ایران در قرن نهم..

ادیان و مذاهب قرن نهم و اوایل قرن دهم..

اهل سنت و شیعه..

رسمی شدن تشیع..

وضع عمومی زبان و ادب فارسی..

شاهزادگان و شاعران پارسی گو..

شعر و شاعری درقرن نهم..

سبک شناسی شعر آتشی..

ویژگی‌های زبانی..

ویژگی‌های لغوی..

1-کاربرد واژه‌های کهن:..

2-کاربرد واژگان عربی:..

3-کاربرد ترکیب‌های عربی:..

4-کاربرد واژگان معرب:..

5-کاربرد واژگان عبری:..

6-کاربرد شکل عامیانة واژگان:..

7-کاربرد شکل کهن واژگان..

1-7- کاربرد شکل قدیم حروف:..

2-7- کاربرد شکل قدیم کلمات:..

8-تخفیف واژگان:..

1-8- تخفیف فعل:..

2-8- تخفیف اسم عام:..

3-8- تخفیف اسم خاص:..

4-8- تخفیف واژه‌های مشدد:..

9- کاربرد «مر» قبل از واژگان دارای«را»:..

10- کاربرد انواع الف..

1-10- کاربرد الف اطلاق؛..

2-10- کاربرد الف جواب:..

3-10- کاربرد الف توصیف (صفت ساز):..

11- ویژگی‌های دستوری (نحوی)..

1-11- شیوه‌های خاص کاربرد «می»، «همی»:..

2-11- کاربرد «ب» تأکید بر سر فعل:..

3-11- کاربرد فعل ناقص به جای تام:..

4-11- جابه جایی فعل معین:..

5-11- کاربرد فعل مفرد برای نهاد جمع:..

6-11- حذف فعل با قرینه معنوی:..

7-11- کاربرد شکل قدیمی افعال در دیوان آتشی..

8-11- شیوه‌های خاص کاربرد عدد و معدود..

9-11- جهش ضمیر..

10-11-ترکیب کلمات..

11-11-شیوه‌های کاربرد اسم نکره..

12-11-اصوات:(پر بسامد)..

13-11-صفت فاعلی مرخم..

14-11-کاربرد"ان"..

15-11- آوردن مصدر بعد از"خواستن"،"بایستن"..

16-11- کاربرد"ش" فاعلی (که از ویژ گی‌های سبک خراسانی است)

17-11- صفت جانشین اسم..

ویژگی‌های ادبی..

1- تصویرسازی( imagery):..

2- کاربرد آرایه‌های ادبی گوناگون..

3- استعاره..

4-کنایه:..

5- تضاد (مطابقه، طباق، تطبیق، تکافؤ)..

6- تنسیق الصفات..

7- جناس..

8- اشتقاق:..

9- مراعات نظیر(تناسب، مؤاخات، توفیق، تلفیق و ائتلاف):..

10- تکرار:..

11- مبالغه، اغراق و غلو:..

12- واج‌آرایی:..

13- حسامیزی..

14- تلمیح:..

15- تضمین:..

16- اقتباس..

17-حسن مطلع :..

18- حسن تخلص..

19- وزن وقافیه در شعر آتشی..

ویژگی‌های فکری..

1- حمد وستایش خدا و نعت معصومین..

2- اظهار عجز در نعت پیامبر(ص) و ائمه (ع)..

3- نکوهش دشمنان دین..

4- بی ارزشی دنیا و روی آوردن به قناعت..

5- مباهات به سرودن اشعار اعتقادی..

6- اعتقاد به ولایت و امید رستگاری..

7-معرفی نسخه‌های خطی و شیوه تصحیح آن..

8- روش تصحیح:..

9- ویژگی‌های رسم الخطی نسخه ها..

فصل دوم:متن قصاید

قصیده 1:فتح قلعة خیبر..

قصیده 2:خواب دیدن خدیجه کبری در مغرب زمین.....

قصیده3:آمدن اعرابی و آوردن کشته به کوفه..

قصیده4:نارطلبیدن حضرت خیرالنسا..

قصیده5:فضیل گبر..

قصیده 6:خطبه خواندن.....

قصیده 7:ولایت ظاهر ساختن ... با جهودان..

قصیده 8:طغرل بربری..

قصیده 9:شهاب گبر..

قصیده10:قلعه سلاسل..

قصیده11:انیس گبر..

قصیده 12:کشتن شیر- سیف یمنی..

قصیده 13:زمر بربری..

قصیده 14:آمدن ابوجهل بر در مسجد رسول خدا و معجزه خواستن..

قصیده 15:رعد جنگی..

قصیده16:ضیافت جابر..

قصیده 17:کشته در مسجد..

قصیده 18:حضرت علی(ع) و سلمان..

قصیده19:اعرابی خدمت رسول خدا..

قصیده 20:خانه خریدن احمد کوفی از حضرت علی(ع)..

قصیده 21:غزا با جنیان..

قصیده 22:ذکر تصنیف آزری در باب مصنوعات الهی..

قصیده 23:ذکر واجبات سلیمی در باب وضو..

قصیده 24:عروسی رفتن خیرالنسا..

قصیده 25:غزا با عبدالصنم..

قصیده26:طال مغربی..

قصیده 27:مسلمان شدن زرین کمر..

قصیده 28:ختم کتاب و مدح اسداله الغالب..

فصل سوم:نتیجه گیری

نتیجه‌گیری..

فصل چهارم:تعلیقات و فهرست‌ها

آیات..

احادیث..

تلمیحات..

لغات..

فهرست اعلام..

اسامی خاص..

حیوانات..

ابزار جنگی..

اجرام آسمانی..

گلها و گیاهان..

کتب آسمانی..

اسامی قبیله ها..

بت ها..

اساطیر..

مکان..

فهرست منابع..

سبک شناسی کشف المحجوب

چکیده

این مقاله تلاشی است در جهت بررسی سبک کتاب کشف المعجوب نوشته ی ابوالحسن علی بن عثمان جلابی هجویری که در سه سطح نحوی، واژگانی و بلاغی است .

تلاش شده تا با توجه به جملات و لغات و اصطلاحات ویژگی بارزی را پیدا کرد که از آن برای یافتن سبک کتاب بهره برد. و یا در هر یک از سطوح بدین شکل کار شده است ودر نهایت به نتیجه ای رسیدم که می توان گفت سبک این کتاب کمی با نثرهای هم دوره اش متفاوت است . و البته هنوز هم فضایی برای بررسی باقی است.

کلید واژه : سبک شناسی، کشف المحجوب، جلابی هجویری

مقدمه

کشف المحجوب از کهن ترین متون صوفیه است . که در اوایل قرن 5 توسط ابوالحسن علی بن عثمان نوشته شده است که هم دوره با تاریخ بیهقی و قابوسنامه و سفرنامه ناصر خسرو است و اما شباهتی با آن کتب ندارد چرا که نه آمیخته ای از تجارب شخصی، و آداب و عادات اجتماعی و باورهای همگانی و نه گزارشی صمیمانه از مشاهدان سیر و سفر حتی به تمامی شرح تجربیات روحانی و یافته های خاطر مولف نیز نیست .

هجویری در روزهای پادشاهی سلطان محمود غزنوی زاده شد ( م :‌421)

علوم متداول عصر، خاصه قرآن، حدیث ، تفسیر ، فقه و کلام را درزادگاه خود آموخت آن چه که که درباره ی شخصیت ومقام او می توان گفت اینکه او طبعی نازک و روحیه ای حساس داشت تنها اثری که از دیرزمان به هجویری نسبت داده اند و امروزه در دست است کشف المحجوب است و از طریق همین کشف المحجوب از دیگر آثار وی می توان آگاهی یافت، هجویری در ضمن سخن و مناسبت های گوناگون از کتب و رسایل خود نام برده است نظیر:

ذهن و قلم هجویری تحت تآثیر زبان عربی بود بخصوص که اصطلاحات تصرف نیز تقریباً همه کلماتی قرآن اند و کمتر واژه ای فارسی مثل دوستی، درویشی، نیستی و ... ظرفیت معنایی را داشت که به خوبی بتواند به جای محبت ، فقر و فنا و ... به کار رود

دیوان اشعار ، منهاج الدین ، کتاب فنا وبقا و البیان لاهل العیان و چند کتاب دیگر

موضوع کشف المحجوب تصرف اسلامی است و شامل مطالب زیر است :

1. مقدمه ای در سبب تالیف کتاب و بیان موضوع آن :

در این مقدمه علاوه بر طرح سوالات ابوسعید هجویری – همشهری مولف که وی را متعهد کرده تا با این کتاب بدان ها پاسخ دهد – مولف مجال یافته از روزگار و نااهلان شکایت کند.

2. باب اثبات العلم (ص 21-11)

3. باب الفقر (ص 34-21)

4. باب التصوف (ص 49-34).

5. باب مرقعه داشتن (لبس المرقعات ) ص 65-49.

6. باب اختلافهم فی الفقر و الصفوه (ص 68-65)

7. باب بیان ملامه ( ص 78-68)

8. باب ذکر ائمتهم من اصحابه التابعین (ص 85-87)

9. باب فی ذکر ائمتهم من اهل البیت (ص 97-85)

10. باب ذکر اهل الصفه ( ص 107-97)

11. باب فی ذکر ائمتهم من اتباع التابعین الی یومنا ( ص 202-107)

12. باب فی ذکر ائمتهم من المتاخرین (ص 214-202)

13. باب فی ذکر رجال الصوفیه من المتاخرین علی الاختصار اهل البلدان (ص 218-214)

14. باب فی فرق فرقهم و مذاهبهم و آیاتهم و مقاماتهم و حکایاتهم (ص 219-218)

15. مکتبهای صوفیه ، عقاید و اقوال و نظریات آن ها ( 245-219)

سپس در حقیقت نفس و معرفت آن و دیگر مقولات عرفانی و فلسفی به اشباع تمام سخن می راند (546-245).

نثر این کتاب زلال و از برترین نمونه های نثر قرن 4 و 5 است و به همان شیوه ای است که در زبان اهل ادب به نثر مرسل ساده شهرت دارد.

روش انجام تحقیق:

حدود چند باب از این کتاب را مورد بررسی قرار دادم و تلاش کردم تا موارد گویایی را که نشان از سبک این کتاب داشته باشد را بیابم و خلال سه سطح نحوی، واژگانی و بلاغی قرار دهم و هر کدام از این سطوح خود دارای چند قسمت است . ابتدا درباره ی آن نمونه توصیفی ارائه دادم تا مخاطب با آن آشنا شود سپس بعد از تحلیل، نمونه هایی از آن را در ادامه آورده ام .

پیشینه ی تحقیق:

1. ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی جلد 2 درباره ی سبک این کتاب اختصار سخن گفته است .
2. در مقدمه ی کتاب گزیده ی کشف المحجوب به انتخاب و توضیح دکتر محمود عابدی نیز بحث های پیرامون این کتاب وجود دارد.

مقالاتی درباب کشف المحجوب پیدا کردم اما سبک آن مد نظرم بود که هیچ یک در این باره نبودند و برای کار سبک شناسی من مفید نبود.

سطح واژگان

نویسنده در جای جای این کتاب، هرکجا که قصد بیان مطلبی را دارد که نسبت به آن تاکید دارد بعد از بیان آن از احادیث پیامبر و ائمه و نیز از آیات قرآن بهره می برد.

1. صفحه 11[1] (می گوید : خدای عزوجل دم کرد آنان را که علوم بی منفعت آموزند )

در ادامه آیه ای از قرآن می آورد : « یتعلمون ما یضرُهم و لاینفعهم (102/بقره ) و پیامبر نیز فرمود« اُعوذُبک من علم لایَنْفع»

2. صفحه 13: زمانی که قصد دارد بگوید : « که علم ما صفت ماست و به ما قایم و اوصاف ما متناهی ) از آیه ی 85 سوره اسراء استفاده می کند « مااوتیتم من العلم الاقلیلاً»

3. صفحه 12. کاربند آن باش که دانی تا به بوکات آن نادانسته نیز بدانی «‌انتَ لاتعمل بما تعلم ، کیفَ تطلُبُ مالا تعلم»

4. صفحه 50 سپردن طریق معانی دشوار باشد جز بر آن که وی را از برای آن آفریده بود، و پیامبر گفت : صلی الله علیه :‌« کل میسر لما خلق له »‌

« لغات و عبارات تازی »

این کتاب متعلق به 5 است پس طبیعی است که دستخوش لغات و عبارات تازی باشد از طرف دیگرصبغه ی مذهبی و عرفانی این کتاب باعث شده تا برای فهم بیشتر و القای معانی که مقصود نویسنده است از آیات قرآن و احادیث بهره برد که مخاطب با آن امن دارد و قبول دارد

بسیاری از لغات و اصطلاحات عربی وجود دارد که در این کتاب به معنی هایی استفاده شده که قبل از آن اینگونه استمال نمی شده است یا اصطلاحات دیگری جایگزین آن شده است . [2]

نمونه : عبودیت ، خیریت ، مجاهدت، زیادت، قلت، فراسات و ...

حروف متروک

برخی از حروف در این کتاب دیگر کاربردی ندارند و معنای آن ها تغییر کرده ودیگر در این معنا استعمال نمی شود.

1) ص 61 : رسول – صلی الله علیه و سلم – مامور بود به صحبت و قیام کردن به حق ایشان تا رسول (ع) هرک جایی که از ایشان بدیدی گفتی ..... تا در معنای چنانکه ، تا حدی که

2) صفحه 74: گفت به خدمت برده ام ، که وی به خدمت خداوند مشغول شد و ما به خدمت ...

بر دوام (در معنای همیشگی، دایم ( حرف اضافه + اسم )

3) آنچه به ابتدای کتاب نام خود اثبات کردم (آنچه در معنای این که )

4) و این اندر ماه رمضان بود. ( اندر در معنای در )

5) غنا فاضل تر که فقر (که به معنی « از » )

سبک این کتاب قدیمی و کهنه است و از این حروف واژگان بسیار در آن دیده می شود و نویسنده متناسب با دوره ای که در آن قرار داشته و آن بدان را شکل که واژگان و حروف بکار برده می شدند ، استفاده کرده است

[1] - شماره صفحات این مقاله بر اساس کتاب درویش گنج بخش (گزیده کشف المحجوب) به انتخاب و توضیح /دکتر محمود عابدی نوشته شده است.

[2] - ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی ج2 صفحه ی 203 )

*تحقیق بررسی یکی از صفات پسندیده اخلاقی جوانمردی*

بخش اول

تعریف لغوی و مفهومی جوانمردی:

معنا و مفهوم عیار (جوانمرد )از دید فرهنگ نگاران و شاعران

در این مورد می توان گفت که واژه عیار با وجود آنکه (ع) عربی دارد ،گمان می رود که اصل آن از لغت (ایار ) پهلوی آمده باشد . این کلمه را در بعضی کتابها به شکل (ادیوار) و «ایار» به تشدید نیز نوشته اند که بعدها به «ایار» تبدیل گردیده و در زبان دری «یار» به حذف الف گفته اند و آنگاه که عرب ها به درون این آیین و مسلک مردمی داخل شدند ،این کلمه را معرب ساخته و واژه «ادیوار» را به عیار تبدیل کرده اند.

دانشمند شناخته شده ایران دکتر معین در جلد چهارم برهان قاطع آنجا که درباره کلمه عیار بحث می کند در این مورد نوشته است که :« کلمه عیار معرب مصنوعی (یار) است که معنی جوانمرد را می دهد و تازی ها جوانمردی را فتوت و جوانمرد را فتی می گویند.»

ملک الشعرای بهار نیز در سبک شناسی نوشته است که عیار کلمه عربی نیست و اصل آن «ادیوار» زمینه تاریخی دارد و عیاران سابق مانند احزاب امروزی ،دارای سازمانهایی بوده اند با اهداف و مرام های مشخص اجتماعی ،اخلاقی و سیاسی که در شهرهای بزرگ خراسان تشکیلات منظم و حمایت از مظلومان بوده است که جمعیت فتیان یا حزب فتوت در واقع نوع اصلاح شده این سازمان عیاری است .

واژه عیار در زمانه های مختلف آن هم در معاملات اجتماعی به معناهای گوناگون به کار می رفته است .

آنانی که قدرتمند ،ظالم و ستمگر بودند ،همیشه مورد خشم و نفرت عیاران و جوانمردان قرار می گرفتند و به همین دلیل است که از نگاه ثروتمندان ،عیاران مردمی بودند دزد و دغل . اما شخصیت عیاران از نگاه مردم ناتوان و تهیدست از روی قدردانی ،دیده می شود و عیاران همیشه پشتیبان ستمدیدگان و بیچارگان بودند . از دید این مردم عیاران جمعیتی بودند که به درد شان رسیدگی کرده و دست ظالمان و ستمگران را از سرشان کوتاه می ساختند.