*مقاله خاموش شدن چراغ علم*

مسلم است که خاموش شدن چراغ علم در هر جامعه ای یکی از دلایل اصلی عقب ماندگیش است. در ایران نیز به مدت چند قرن تمام فعالیتهایی که در وادی علوم طبیعی بود تعطیل شد. در پایان قرون وسطی در اروپا و تغییر بینش مردم و پیدایش انقلاب صنعتی کوچکترین اثری از تحول در ایران نبود. سرانجام پس از چند قرن غفلت عباس میرزا در طی جنگی با امپراطوری روس دریافت پیروزی در جنگ مستلزم تسلیحات و علوم مدرن است و امیرکبیر نیز با ساخت دارالفنون راه او را ادامه داد. البته جز ایران بسیاری از کشورها در این وضعیت بسر می برندند اما ایران در مقطعی از تاریخ مهد علم بوده است و در ادوار بعد علوم متروک گردیده اند و این باعث تعجب است. غالباً دربارة دورة دوم توضیحاتی کلیشه ای و کلی داده می شود که بالندگی مسلمین به تدریج رو به انحطاط نهاد و دیگر گرفته نمی شود که چرا اینطور شد؟ یک پاسخ متداول اما سطحی این است که مسلمانان از اسلام اصیل دور شدند و لاجرم به انحراف افتند به لحاظ سیاسی دچار تفرقه شدند و به لحاظ اجتماعی سروریشان را از دست دادند. مشکل این پاسخ این است که مراد از انحراف حکام است یا مسلمین یا هر دو و زمان انحراف نیز مشخص نیست.

اگر مقصود از انحراف حکامی باشد (بجز حضرت علی ) که امت اسلام نیز همواره خودشان به تباهی کشاندند نیز مشکل حل نمی شود زیرا مقطعی که دانشمندان مسلمان در هر زمینه ای فعال بودند به نام عمر طلایی رونق علمی اسلام درست در زمان همین انحراف (خلافت بنی عباس) حاکم بود. بعبارتی در مقطعی مسلمانان پیشرو علوم زمانه بودند و در مقطع دیگر علوم در همان اجتماع منسوخ بود. این نشان می دهد که حرف مسلمان بودن باعث پیشرفت یا رکود علمی نمی شود بلکه این مسلمانان هستند که اسباب تربیتی یا انحطاط جامعه شان را فراهم می آوردند. اما بنظر می رسد این توضیح برای ایرانیان اواخر قرن 19 واضح نبوده است چون آنان فقدان علم در ایران را نتیجه هجوم اعراب به ایران می دانند. بماد که امروزه هم افرادی چنین نظری دارند و اسلام را مانع ترقی علم می دانند. استدلال متداول دیگر در این مورد هجوم مغولان است که نه تنها باعث از بین رفتن دانشمندان شد بلکه با نابود کردن مدارس، کتابخانه ها و… نهادهای علمی مسلمانان را ریشه کن کرد. اگر مسئله به همین سادگی باشد جایی برای تحقیق باقی نمی ماند. اما مشکل اینجاست که این خاموشی از یکی دو قرن قبل از هجوم آنان شروع شده بود و تردیدی نیست که با حمله آنان این روند تسریع یافت اما نکته اساسی این است که آنان این افول را بوجود نیاورده‌اند.

این پژوهش بر آن است که با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی در دهه‌های آغازین قرن نوزدهم که متأثر از انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه بوده است جایگاه ایران در معادلات بین‌المللی و برداشت هیأت حاکمه از این معادلات را بررسی نماید. مسأله اصلی که مدنظر بوده است چگونگی ورود ایران به دایره سیاست بین‌الملل می‌باشد روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده است روش پژوهش کتابخانه‌ای می‌باشد که بر مبنای منابع تاریخ‌نگاری و تحقیقات جدید صورت پذیرفته است.

فهرست مطالب

عنوان .................................................................................................... صفحه

1ـ مقدمه......................................................................................................... 2

2ـ مسأله اصلی.............................................................................................. 3

3ـ سوالات و فرضیات پژوهش...................................................................... 3

4ـ روش تحقیق............................................................................................... 3

5ـ مشکلات تحقیق.......................................................................................... 4

6ـ پیشینه و ادبیات تحقیق............................................................................... 5

7ـ شناخت و نقد منابع.................................................................................... 6

8ـ سامان‌دهی تحقیق.................................................................................... 12

فصل مقدماتی

روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، افشاریه و زندیه (انگلیس، فرانسه و روسیه) 17

الف ـ روابط ایران و انگلیس در دوره صفویه............................................. 18

ب ـ روابط ایران و انگلیس در دوره افشاریه و زندیه................................ 21

پ ـ روابط ایران و فرانسه در دوره صفویه............................................... 23

ت ـ روابط ایران و فرانسه در دوره افشاریه و زندیه................................ 27

ث ـ روابط ایران و روسیه در دوره صفویه............................................... 29

ج ـ روابط ایران و روسیه در دوره افشاریه و زندیه................................. 32

فصل اول:

اوضاع اروپا و کشیده شدن ایران به دایره سیاست بین‌المللی

1ـ1ـ تحولات اروپا در قرون هیجدهم و نوزدهم:................................. 35

1ـ2ـ انقلاب صنعتی............................................................................... 35

2ـ3ـ علل و نتایج انقلاب صنعتی............................................................ 35

1ـ4ـ اوضاع اروپا در قرن هیجدهم...................................................... 40

عنوان .................................................................................................... صفحه

1ـ5ـ اوضاع اروپا در اواخر قرن 18.................................................... 42

1ـ6ـ ناپلئون و مصر............................................................................. 44

1ـ7ـ سیاست خارجی ناپلئون................................................................ 46

1ـ8ـ از انقلاب فرانسه تا قتل تزار پل اول............................................ 51

1ـ9ـ از جلوس الکساندر تا عقد قرارداد تیلسیت................................... 59

1ـ10ـ از قرارداد تیلسیت تا کنگره وین................................................ 71

فصل دوم:

سیاست خارجی ایران از سقوط اصفهان تا اواخر دوره فتحعلیشاه

2ـ1ـ از سقوط اصفهان تا فتحعلیشاه.................................................... 86

2ـ2ـ تحولات سیاسی ایران در اوایل دوره قاجاریه............................. 99

فصل سوم:

دخالت کشورهای اروپایی در اوضاع سیاسی ایران (فرانسه، انگلیس و روسیه)

3ـ1ـ دوره دخالت فرانسه در اوضاع سیاسی ایران........................... 111

3ـ2ـ جایگاه انگلستان در جنگ‌های ایران و روسیه............................ 127

3ـ3ـ مذاکرات و شکست اصلاندوز.................................................... 137

3ـ4ـ عهدنامه گلستان و پذیرش صلح................................................. 143

3ـ5ـ دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه.......................................... 152

3ـ6ـ نتیجه........................................................................................... 156