1) مقدمه

خبرگزاری ها مبنع تغذیه مطبوعات و در سال های اخیر، خود در حال فراگیرشدن به مثابه یک رسانه جمعی هستند.

در کشور ما علی رغم این که اینترنت همپای کشورهای غربی در میان مردم نفوذ پیدا نکرده، اما به هر روی روز به روز شاهد گسترش این وسیلة ارتباطی در میان اقشار مختلف مردم هستیم که با توجه به سرعت این نفوذ می توان تصور کرد که در آینده ای نزدیک – که بیش از چند سال نخواهد بود – اینترنت، گسترشی در حدود یک رسانه همگانی پیدا کند و به تبع این مساله، خبرگزاری ها نیز به رسانه ای تبدیل شوند که مردم، برای دسترسی به اخبار روز، مستقیماً به آنها مراجعه کنند.

علاوه بر این در سال های اخیر و پس از تأسیس خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) به عنوان دومین خبرگزاری ایران پس از حدود 60 سال، شاهد تأسیس آژانس های خبری متعددی بوده ایم که هرکدام شامل مجموعة بزرگی از عوامل انسانی، ازجمله خبرنگاران هستند.

مجموعة این عوامل، به علاوة اهمیت و رسالت رسانه ها در یک جامعه متمدن، لزوم توجه به خبرنگاران خبرگزاری ها به عنوان ارکان اصلی جمع آوری و ارسال اخبار را خاطرنشان می کند. این توجه را می توان شناخت و فراهم کردن ابزارهای انگیزش خبرنگاران برای انجام کار بهتر دانست. به طور کلی، انگیزش را می توان به عنوان نیروی محرک فعالیت های انسانی و عامل جهت دهندة آن تعریف کرد. عوامل انگیزشی عموماً به دو دسته درونی و بیرونی تقسیم می شوند که در مورد موضوع این تحقیق، مهم ترین این ابزارها و عوامل در اختیار مدیران خبرگزاری هاست، چه در مواردی که به ابزارهای انگیزشی مادی مربوط می شود و چه ابزارهای انگیزشی معنوی.

در واقع توجه به این که چه عوامل و ابزارهایی می تواند باعث ترغیب و انگیزش خبرنگاران برای صرف وقت، انرژی و دقت بیشتر و درنتیجه، ارائه اخبار با کیفیت بالاتر شود بیش از همه می تواند مورد توجه مدیران خبرگزاری ها واقع شود تا با شناخت نیازهای خبرنگاران خود، زمینة پیشرفت خبرگزاری متبوعشان را فراهم کنند و از سوی دیگر تا حدی امنیت مادی و روانی قشری را فراهم کنند که از کمترین امنیت شغلی در جامعة ما بهره مند است.

2) طرح مسأله و تعریف موضوع

پاسخ به این سوال که «چه ابزارها و عواملی باعث انگیزش خبرنگاران خبرگزاری ها برای فعالیت بهتر و درنتیجه، ارائه اخبار صحیح تر و دقیق تر و به یک معنا، ارتقاء کیفی اخبار می شود» مسأله اصلی این تحقیق است.

برای پاسخ به این سؤال، چهار خبرگزاری کشور بر اساس اولویت تاریخ تأسیس انتخاب شده اند. خبرگزاری، یک سازمان خبری است که وظیفه و مأموریت آن، جستجو، تحقیق، جمع آوری و تنظیم اطلاعات و پیام هایی است که ضرورتاً باید آنها را در مرکزی انباشت نماید و سپس این اخبار را به مشتریان خود (روزنامه ها، رادیوها، تلویزیون ها، مراکز اقتصادی و سیاسی
و ...) ارسال کند. (ژان لویی، سروان شرایبر، «نیروی پیام»، (تهران، سروش1371)

این تعریف را می توان این گونه تکمیل کرد که امروزه آحاد مردم نیز به مشتریان خبرگزاری ها افزوده شده اند و در واقع این، تنها رسانه ها نیستند که به عنوان واسطه، اخبار خبرگزاری‌ها را به مردم می رسانند بلکه بسیاری از مردم از طریق شبکة اینترنت به طور مستقیم از اخبار خبرگزاری ها استفاده می کنند و بنابراین حیطة مشتریان خبرگزاری ها بسیار گسترده تر شده و روز به روز نیز در حال گسترش است.

با توجه به این موارد، اخبار ارسالی برروی خروجی خبرگزاری ها از اهمیت بسیاری برخوردار است و از آنجا که عوامل اصلی تامین کننده این اخبار، خبرنگاران هستند، به نظر می رسد تامین ابزارها و عوامل انگیزشی برای آنها جهت ارائه ی اخباری با کیفیت بالا از مهمترین مواردی است که باید مورد توجه مدیران خبرزگزاری ها قرار بگیرد، چرا که تأمین این ابزارها عمدتاً بر عهده و در حیطة اختیارات آنهاست. این تحقیق قصد دارد علاوه بر شناسایی ابزارهای انگیزشی خبرنگاران از دیدگاه خود آنها، وجود یا عدم وجود این ابزارها در خبرگزاری های مورد بررسی و میزان رضایت خبرنگاران این ابزارها را نیز مورد توجه قرار دهد.

3) بیان ضرورت و اهمیت موضوع

در دنیای امروز نقش وسایل ارتباط جمعی در همة شؤون زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی فردی غیرقابل انکار است.

در تمامی متون علم ارتباطات معمولاً از چهار وسیله ی مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما به عنوان وسایل ارتباط جمعی نام برده می شود که در دهه های اخیر با توجه به کاهش شدید نقش خبری سینما، سه وسیله ی مطبوعات، رادیو و تلویزیون را می توان وسایل ارتباط جمعی اصلی دانست. در این میان نامی از خبرگزاری به عنوان یک وسیلة ارتباطی برده نمی شود. در این تحقیق سعی شده است بر اساس دلایل مستند ثابت شود که خبرگزاری به عنوان منبع تغذیه ی دیگر رسانه ها، خود یک وسیلة ارتباط جمعی است که در فصل های بعد در این مورد توضیحات کاملی داده شده است. اما آن چه در این بحث قابل طرح است این که اگر خبرگزاری را یک سازمان خبری بدانیم که وظیفه اش جمع آوری و ارسال اخبار است و به عنوان یک وسیلة ارتباط جمعی نقش مؤثری در جامعه ایفا می کند، شاید بتوان مهم ترین رکن این رسانه را خبرنگاران دانست، کسانی که از ابتدایی ترین مرحله تا نهایی ترین آن – به جز ارسال اخبار روی سایت – در جریان این روند، تأثیر گذارند. خبرنگاری از جمله مشاغل سخت دنیا تعریف شده است و از این رو شاید بتوان گفت خبرنگار، نسبت به شاغلین حرفه های دیگر به عوامل برانگیزاننده ی بیشتری برای فعالیت خود همان تهیة اخبار است، احتیاج دارد؛ عواملی که هم از جنبه ی درونی و معنوی و هم از نظر بیرونی و مادی قابل بررسی است. از این رو این که خبرنگاران، چه عوامل و ابزارهایی را باعث پیشرفت در کارشان، یعنی ارتقاء کیفی اخبار می دانند و این که این ابزارها تا چه میزان در خبرگزاری های مورد بررسی - به عنوان نمونه ای از خبرگزاریهای موجود در کشور – وجود دارد دو مقوله ای که اهمیتشان با توجه به مباحث مطرح شده، روشن است، با این تأکید که بیشترین کاربرد شناخت این مسأله، برای مدیران خبرگزاری هاست.

4) تشریح فرایند تاریخی موضوع

آن چه تا به حال در مورد مبحث انگیزش در زمینه ارتباطات مطرح شده بیشتر مربوط به مخاطبان وسایل ارتباط جمعی بوده است؛ و بررسی ابزارهایی که می تواند باعث انگیزش خبرنگاران برای ارائه اخبار با کیفیت هرچه بیشتر شود، تا به حال مورد توجه قرار نگرفته است.

با توجه به آن چه در قسمت ضرورت و اهمیت موضوع بیان شد، به نظر می رسد بررسی و تأمین نیازهای انگیزشی خبرنگاران، برای ارتقاء کیفی اخبار و درنتیجه، بالا رفتن کیفیت اخبار به طور کلی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

در مورد موضوع این تحقیق، در بررسی هایی که نگارنده انجام داده است، با وجود تعدادی تحقیق در مورد خبرگزاری ها، به عنوانی که ارتباطی با موضوع این تحقیق داشته باشد برخورد نکرده است.

5) اهداف تحقیق

خبرنگاران، اصلی ترین ارکان تهیه خبر هستند که شناختن و تأمین ابزارهایی که انگیزش آنها را در جهت ارتقاء کیفیت اخبار بیشتر کند، می تواند بر روند اطلاع رسانی که یکی از پایه های توسعة هر کشوری است، تأثیر بسزایی داشته باشد.

هدف از این تحقیق، از سویی شناختن ابزارهایی است که از نظر خود خبرنگاران برایشان انگیزه ایجاد می کند که کیفیت کار و در واقع میفیت اخبارشان بالا رود، و از سوی دیگر آشنا کردن دست اندرکاران، بخصوص مدیران خبرگزاری ها با عوامل و موانع پیشرفت خبرگزاری متبوعشان در امر اطلاع رسانی است.

از دیگر اهداف این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

-شناخت میزان رضایت خبرنگاران از حرفة خود.

-شناخت میزان رضایت خبرنگاران از محیط کاری، روش های مدیریتی، درآمد و امکانات رفاهی خود.

-میزان وجود ابزارهای انگیزشی در هرکدام از خبرگزاری‌های مورد بررسی.

-مقایسه خبرگزاری ها از لحاظ دارا بودن بیشترین و کمترین ابزارهای انگیزشی برای خبرنگاران.

خبرگزاری

خبرگزاری، یک سازمان خبری- مطبوعاتی است که وظیفه و مأموریت آن، حستجو، تحقیق، جمع آوری و تنظیم اطّلاعات و پیامهایی است که ضرورتاً باید آنها را در مرکزی انباشت نماید و سپس این اخبار را به مشتریان خود (روزنامه ها، رادیوها و تلویزیونها، مراکز اقتصادی، سیاسی، سفارتخانه ها و ...) ارسال کند.

امتیازات یا ویژگیهای خبرگزاری

1- سرعت عمل: یک خبرگزاری باید در وضع و شرایطی باشد که بلافاصله از وقوع هر رویدادی، در هر جا و هر وقت، اطلاع حاصل کند و خبر آن را بدون تأخیر به کلیه مشترکان خود برساند. همه کارهای کلیه کارکنان خبرگزاری بر اصل سرعت استوار است، چون فقط با رعایت این اصل می توان از هدر رفتن فرصتها جلوگیری کرد.

بنابراین خرگزاری ماهیتاً سازمانی است که باید اخبار و گزارشهای خبری را در اسرع وقت و سریعترین زمان ممکن به دیگر رسانه های خبری برساند و به همین دلیل سرعت انتقال اخبار و گزارشها در یک خبرگزاری از اهمیتی ویژه برخوردار است. یک خبرگزاری باید در رقابت با دیگر خبرگزاریها بتواند با سرعت بیشتری اخبار را روی تلکس خود ارسال کند، چرا که روزنامه ها که از مهمترین مشترکان خبرگزاریها محسوب می شوند، معمولاً اخبار را از خبرگزاری ای دریافت می کنند که اخبار را سریعتر ارسال می کند. گاه حتی یک دقیقه پیشی گرفتن بر رقیبان، در جهت فرستادن یک خبر مهم، می تواند برای یک خبرگزاری پیروزی مهم و سرنوشت سازی شمرده شود.

از سوی دیگر یک خبرگزاری باید محدودیتهای زمانی روزنامه ها را در نظر بگیرد که با توجه به این محدودیتها، نقش سرعت در نحوه عمل یک خبرگزاری از اهمیت ویژه ای برخوردار خواهد شد. این امر خصوصاً در کشورهایی که در آن بیش از یک خبرگزاری (که معمولاً دولتی است)، فعالیت می کنند از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

برای مثال در ایران روزنامه ها که یکی از مهمترین وسیله های اشاعه اخبار خبرگزاری محسوب می شوند، معمولاً صفحات اصلی خود را به ترتیب اولویت و نسبت این که روزنامه صبح چاپ شود یا بعدازظهر می بندند، به این ترتیب اگر روزنامه ای صفحه اول و دوم خود را ساعت هفت بعدازظهر ببندد، اخباری که پس از این ساعت روی تلکس خبرگزاریها قرار می گیرد چندان مورد توجه روزنامه ها قرار نخواهد گرفت، مگر این که خبر از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد که در این صورت روزنامه ها با قبول مشکل صفحه بندی مجدد و جایگزینی یک خبر به جای خبر دیگر برحسب ارزش خبری بیشتر، این خبر را مورد استفاده قرار می دهند. به این ترتیب یک خبرگزاری باید بتواند اخبار مهم روز را در سریعترین زمان ممکن و قبل از این که کار انتخاب اخبار و صفحه بندی در روزنامه به پایان برسد بر روی تلکس مطبوعاتی خود ارسال کنند.

البته همانطور که در تعریف خبرگزاری عنوان شد، خبرگزاریها غیر از روزنامه ها و رادیو و تلویزیون، مشترکان دیگری هم دارند، امّا حتی همان مشترکان نیز، رسانه ای را ترجیح می دهند که آنها با سرعت بیشتری از اخبار مطلّع سازد.

2- وابستگی رادیو، تلویزیون و مطبوعات به خبرگزاری‌ها: غیر از خبرگزاری، هیچ یک از وسایل ارتباط جمعی قادر نیستند به تنهایی شبکه اطّلاعاتی وسیعی را در سطح جهان برای انجام کارهای خود تأسیس کنند. مهمترین مانع این کار نیز هزینه سرسام آور تأمین چنین شبکه هایی است. خبرگزاریها معمولاً از لحاظ سازمانی بزرگتر و گسترده تر از روزنامه ها و گاه حتی رادیوها و تلویزیونها هستند. خبرگزاری باید بتواند با اتکا به نیروی انسانی و امکانات زیادی که فراهم می کند، دیگر وسایل ارتباط جمعی را تحت پوشش خبری قرار دهد. لحاظ کردن این نکته که خبرگزاری مهمترین تغذیه کننده خبری رسانه های ارتباط جمعی است و این که روزنامه ها و رادیو و تلویزیونها معمولاً برای بسیاری از اخبار از تهیه گزارش ویژه، خودداری می کنند و به اخبار خبرگزاریها در آن مورد اعتماد بسنده می کنند، بر اهمیت فعالیت خبرگزاریها می افزاید.

3- عینیت کامل و دقیق اخبار: عینیت از اصول اولیه خبری است، البته رعایت این اصول از جانب کلیه مطبوعات و رسانه های دیگر نیز ضروری است، امّا در کار خبرگزاریها از اولویت بیشتری برخوردار است. به این ترتیب که هرگونه عملکرد ضعیف یا منفی در کار خبرگزاری به طور مستقیم بر روی عملکرد دیگر رسانه های ارتباط جمعی تأثیر می گذارد و در پی آن تأثیر منفی بیشتری نیز بر جامعه خواهد گذارد. برای مثال، اگر یک خبر اشتباه و مغرضانه در یک روزنامه چاپ شود، تنها مخاطبان آن روزنامه در معرض آن قرار می گیرند، ضمن این که مخاطبان آن روزنامه می توانند با رجوع به دیگر روزنامه ها و منابع خبری اطلاعات خود را در مورد خبر نادرست روزنامه های مورد نظر اصلاح کنند. علاوه بر این مخاطبان یک روزنامه، خصوصاً در کشورهایی چون کشور ما، در بهترین شرایط بسیار کمتر از مخاطبان از مخاطبان مجموع دیگر وسایل ارتباط جمعی است.

امّا اگر یک خبر نادرست بر روی تلکس خبرگزاری قرار بگیرد، درج این خبر در روزنامه ها و نشریات مختلف و پخش از طریق رادیو و تلویزیون، تمام کشور را تحت تأثیر قرار خواهد داد. جبران این اشتباه بسیار مشکلتر از جبران چاپ یک خبر نادرست در روزنامه است و حتی ممکن است عواقب بسیار وخیمی به ویژه در حوزه مسایل سیاسی دربر داشته باشد. به این ترتیب عمل یک خبرگزاری در حوزه اطّلاع رسانی از حساسیت بیشتری نسبت به دیگر رسانه ها برخوردار است که این حساسیت به ویژه بر روی کار خبرنگاران شاغل در خبرگزاری تأثیر بیشتری می گذارد. به عبارت دیگر توقع و انتظاری که مردم جهان از یک خبرنگار معمولی روزنامه دارند، در مورد خبرنگاران و دبیران و سردبیران خبرگزاریها به اوج می رسد.

4- کامل بودن سرویسهای خبرگزاری: سرویسهای خبرگزاری باید از هر جهت کامل باشد. بدیهی است برای هیچ روزنامه ای این امکان وجود ندارد که کلیه خبرهای یک خبرگزاری را که معمولاً بدون عنوان و عکس است و روزانه به چند صد صفحه بزرگ بالغ می شود، در صفحات خود درج کند، امّا در عین حال نادیده گرفتن این اخبار را نیز، نوعی نادیده انگاشتن خواسته های عده ای از خوانندگان است، چون در هر صورت در میان هزاران و میلیونها خواننده هر روزنامه، اشخاصی هم هستند که به تعدادی از همان خبرها علاقه مندند. در هر روزنامه ای، هر روز تعداد زیادی از اخبار خبرگزاریها را دور می ریزند، مختصر می کنند یا از خبر یک صفحه ای فقط یکی دو سطر را به کار می برند. امّا کار دور ریختن یا خلاصه کردن در همه روزنامه ها یکسان نیست چه بسا خبری که از طرف دبیران یک روزنامه به سبد کاغذهای باطله فرستاده می شود، نیم ستون روزنامه دیگری را اشغال کند اما در هر حال وظیفه خبرگزاری است که در هر یک از سرویسهای خود کلیه خبرهایی را که ممکن است فقط برای اقلیت بسیار ناچیزی از مشترکانش جالب باشد، مخابره کند.

جایگاه خبرگزاری در میان وسایل ارتباط جمعی

در متون و کتابهای علمی علم ارتباطات معمولاً از چهار وسیله مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما به عنوان وسایل ارتباط جمعی نام برده می شوند که با توجه به تحولات دهه های اخیر و کاهش شدید نقش خبری سینما، سه وسیله مطبوعات، رادیو و تلویزیون به عنوان وسایل ارتباط جمعی و خبری اصلی معرفی می شوند و معمولاً نامی از خبرگزاری و جایگاه آن در میان وسایل ارتباط جمعی دیده نمی شود.

خبرگزاری، مادر و تغذیه کننده اصلی رسانه های دیگر محسوب می شود و بنابراین نمی توان آن را زیر مجموعه دیگر رسانه ها دانست. به این ترتیب باید برای خبرگزاری ماهیتی مستقل از دیگر رسانه ها قائل شد و با توجه به این ماهیت مستقل در مورد این که آیا خبرگزاری یک وسیله ارتباط جمعی هست یا نه، به نتیجه ای مشخص رسید. وسایل ارتباط جمعی دارای همگونی ها و ویژگیهای مشترک مشخصی هستند که با مقایسه و تطبیق این ویژگیها با نحوه عملکرد یک خبرگزاری می توان به سؤال فوق پاسخ داد. این همگونیها یا ویژگیهای مشترک عبارتند از:

الف- سرعت انتشار ب- مداومت انتشار پ- وسعت حوزه انتشار ت- فراوانی و گوناگونی محتوا

الف- سرعت انتشار: سریع و آنی بودن ارتباطات جمعی از مهمترین خصلتهای آن به شمار می رود. هم اکنون رویدادها و وقایع گوناگون در سراسر نقاط جهان تنها ظرف چند دقیقه به وسیله وسایل ارتباط جمعی در اختیار مردم گذاشته می شود. در این میان روزنامه با توجه به زمان انتشار دوره ای خود و محدودیتهای فنی، هنوز نمی تواند وقایع را به طور آنی پخش کند. امّا رادیو و تلویزیون هم اکنون قادرند بلافاصله آخرین خبرها را متشر کنند. سینما از لحاظ سرعت انتشار با دیگر وسایل ارتباطی وجه اشتراک ندارد و اصولاً جنبه خبری این رسانه بسیار محدود است.

امّا در مورد خبرگزاری همانطور که قبلاً گفته شد، سرعت در کار این رسانه نقش بسیار مهمی دارد. وقتی در نظر داشته باشیم که رادیوها و تلویزیونها که سریعترین وسایل ارتباطب جمعی شناخته شده اند، بسیاری از اخبار خود را از خبرگزاریها تأمین می کنند، قطعاً به این نکته پی می بریم که خبرگزاریها باید بتوانند در اسرع وقت به تهیه اخبار و گزارشها بپردازند تا در کار دیگر رسانه ها خللی پیش نیاید. بنابراین خبرگزاریها از لحاظ سرعت انتشار با دیگر رسانه های ارتباط جمعی همگونی دارند.

ب- مداومت انتشار: اکنون وسایل ارتباط جمعی بدون انقطاع در تمام ساعات شبانه روز فعالیت می کنند و به طور منظم و مداوم پیامهای فراوان خود را در اختیار استفاده کنندگان می گذارند. «مداومت انتشار از مهمترین خصوصیات وسایل ارتباط جمعی به شمار می رود.»

خبرگزاری نیز به عنوان تغذیه کننده دیگر وسایل ارتباطی مجبور به حفظ مداومت انتشار خبرها و پیامهای خود هستند و اغلب به طور 24 ساعته به فعالیت می پردازند. بنابراین مداومت انتشار نیز از دیگر ویژگیهای اصلی یک خبرگزاری محسوب می شوند.

پ- وسعت حوزه انتشار: قدرت پخش و حوزه انتشار وسایل ارتباط جمعی در دوره معاصر افزایش و گسترش فوق العاده ای یافته است. در حال حاضر برخلاف عصر ارتباطات مستقیم که چهره به چهره بودن تماسهای فردی از توسعه و نفوذ آنها جلوگیری می کرد، وسایل ارتباط جمعی به افراد بی شماری اجازه داده اند که در همه جا با یکدیگر ارتباط داشته باشند.

«اکنون خبرگزاریهای ملّی و بین المللی به کمک خبرنگاران خود و با استفاده از تکنیکهای جدید مخابراتی، اطّلاعات فراوانی از سراسر جهان به دست می آورند و به مطبوعات و رادیوها و تلویزیونها عرضه می کنند تا در اختیار خوانندگان شنوندگان و بینندگان بگذارند.»

به این ترتیب، وسعت حوزه انتشار، که در مورد خبرگزاریهای بزرگ دنیا، تمام جهان را دربر می گیرد، از دیگر همگونیهای خبرگزاری با دیگر وسایل ارتباط جمعی است.

ت-فراوانی و گوناگونی محتوا: «وسایل ارتباط جمعی برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون استفاده کنندگان و جلب توجه هرچه بیشتر آنها، پیامهای بسیار فراوان و گوناگون منتشر می کنند.»

«البته نباید فراموش کرد که فراوانی و گوناگونی برنامه های ارتباطی نیز مانند سرعت، مداومت و وسعت انتشار آنها جنبه مطلق ندارد و همان مشکلات و موانعی که درباره سایر ویژگیهای مشترک وسایل ارتباط جمعی وجود دارند، در این مورد نیز وجود دارند.»

در خبرگزاریها انواع مختلف و گوناگونی از اخبار، گزارشها و تحلیلهای خبری در موارد مختلف ارائه می شود. همچنین در برخی خبرگزاریها آمار و گزارشهای تازه از موارد مختلف به مخاطبان ارائه می شود.