فصل اول ـ اهداف و اهمیت اجتماعی ورزش

اهداف تربیت بدنی در جوامع گذشته و امروز

مطالعه و تحلیل تاریخی احوال اقوام گذشته و حال نشان می دهد که سعی و تلاش انسان قدمت تاریخی دارد ، تا آنجا که می توان گفت اداره حیات اقوام ابتدایی بدون حرکت و فعالیت میسر نبوده است. اجرای مهارتهایی از قبیل زوبین اندازی ، تیراندازی با تیر و کمان ، کوه و غار پیمایی ، کشتی گیری و حتی اجرای مسابقه های دو که در قرآن کریم در داستان برادران یوسف نیز از آن ذکری به میان آمده است ، جملگی حاکی از رواج فعالیتهای جسمانی و تربیت بدنی در نزد ملتها و اقوام روزگاران گذشته بوده است.

در زندگی فردی و اجتماعی بسیاری از جوامع و ملتهای امروز جهان ، تربیت بدنی و ورزش بخش مهم و جدایی ناپذیری از برنامه های کلی تربیت کودکان و جوانان به حساب می آید . امروزه ملتها بر اساس جهان بینی و شناخت کلی از انسان به طرح و تنظیم برنامه های ورزشی و تربیت بدن می پردازند و این گونه برنامه ها را در زندگی خانوادگی و آموزشگاهی نسلهای حال و آیندة خود قرار می دهند.

اهداف عمدة تربیت بدنی در تاریخ زندگی انسان عبارت است از : حفظ سلامت ، تعمیم بهداشت ، رشد و تقویت قوای جسمی ، آمادگی برای فعالیتهای دفاعی ، کسب شادابی و نشاط ، و نیل به موفقیت در وظایف حرفه ای و شغلی . اهداف فوق تا به امروز با مختصر تغییری در نزد اکثریت جوامع بشری ترغیب می شود و بر حسب ضرورت تاریخی بر یک یا چند هدف تاکید بیشتری به عمل می آید.

در عصر حاضر ، در سایة تحولات اجتماعی و سیاسی در جهان بویژه در دنیای غرب ، مقاصد دیگری به اهداف فوق افزوده شده و مفهوم ورزش به جای تربیت بدنی عاملی برای تخدیر و سرگرم نگه داشتن ملتهای ضعیف جهان گردیده است. تربیت بدنی که در آغاز پیدایش آن جنبه فردی و در نهایت ملی داشت اینکه به صورت جمعی و بین المللی در آمده است تا وسیله برای بهره برداری مقاصد سیاسی کشورهای استعماری باشد.

اهداف تربیت بدنی در جامعة اسلامی

پیش از اینکه دیدگاه اسلام در زمینة ورزش و تربیت بدنی مطرح گردد ضروری است نظر این آیین الهی درباره بدن انسان شناخته شود. در آیین مقدس اسلام ، بر خلاف بسیاری از آیینهای دیگر ، بدن آدمی تحقیر نمی شود . اسلام بدن انسان را بی ارزش نمی شمارد ، زیر بدن انسان ابزار تکامل روح اوست. تحقیر بدن در حکم تحقیر شخصیت آدمی است و کسی که مرتکب این عمل شود مستوجب کیفر و قصاص است.

در اسلام حفظ بدن از خطرها و آسیبها و تامین موجبات سلامت و بهداشت آن وظیفه أی الهی است و تضعیف و یا تخدیر بدن امری ناروا و مزموم است. امام سجاد (ع) در رسالة حقوق می فرماید : ان لبدنک علیک حقا. بدن تو بر تو حقی دارد و حق آن این است که آن را سالم ، نیرومند ، مقاوم در برابر شداید و سختیها و در کمال نشاط نگاه داری . طول عمر و صحت بدن و ایمن بودن از بلاها و رنجها از اموری است که بدن از خطر و تامین سلامت و بهداشت آن تاکید شده و راههای مختلفی برای این منظر و ارائه گردیده است. ارزش بدن و سلامت آن در اسلام به حدی است که بعضی از دانشمندان اسلامی گفته اند : پیامبران الهی در آغاز نبوت و رسالت خود باید سالم و از نقص بدنی دور و برکنار باشند.

در بینش اسلامی ، بیماری تن از مهمترین بلاها و گرفتاریها محسوب می شود. صدمه زدن عمدی به بدن ظلم به شمار می آید و آدمی را مستحق کیفر و عقوبت می سازد. بدن هدیه ای است الهی که بر اساس حسن و کرامت آفریده شده است و ظرافت شگفت انگیزی در آن به کار برده شده است که مطالعه و تامل در آن موجب افزایش معرفت انسان نسبت به خداوند متعال می گردد. بدن وسیله أی برای به جای آوردن فرایض دینی و عبادت است. نماز ، روزه، جهاد و انواع خدمتها به خلق خدا با توانایی بدن و سلامت آن میسر می شود. نماز شب و قیام در خلوت شب در سایة توان بدنی امکان پذیر می شود. در بینش اسلامی ، میان بدن و روح تاثیر و ارتباط متقابل و انفکاک ناپذیر وجود دارد. سلامت یا ضعف و بیماری بدن در نشاط و فعالیت و یا افسردگی و ناتوانی روح اثر مستقیم دارد.

تربیت و تقویت بدن و آمادگی همه جانبة آن مورد توجه اسلام است و در صورتی که همراه با ذکر و یاد خدا باشد عین عبادت است. بر خلاف آنچه بعضی از ناآگاهان می پندارند ورزش کاری لغو نیست . کار لغو از نظر اسلام گفتار و یا رفتاری است که در آن فایده ای مشروع و یا عقل پسند وجود نداشته باشد ، و ورزش این چنین نیست . درخواست سلامت و قوت بدن از خداوند جزء دعای مسلمانان است ، چنانکه در دعای ابوحمزه ثمالی می خوانیم : اللهم اعطنی السعه فی الرزق ..و الصحه فی الجسم و القوه فی البدن .

حفظ سلامت بدن و رعایت آن تا جایی توصیه شده است که حتی در مواردی به جای غسل و وضو، تیمم و به جای گرفتن روزه ، افطار تکلیف شده است. در اسلام به مومنان ، قوی زیستن و سالم و با نشاط بودن و برخوردار شدن از قدرت تن توصیه می شود. از این رو تربیت بدنی و ورزش باید جزئی از برنامة زندگی و بخشی از مراحل آموزش و پرورش هر مسلمان قرار گیرد.

مطالعة تاریخ حیات رسول گرامی (ص) و ائمه هدی علیهم السلام و نیز صحابه و تابعین گرانقدر آنان نشان می دهد آنان نیز به ورزش و تربیت و تقویت بدن خود می پرداختند و در فعالیتهایی از قبیل مسابقه های دو ، سواری ، تیراندازی شرکت می کردند. مباحثی چون احکام سبق و رمایه و حتی شناکردن ، بخشی از محتوای کتب فقهی و روایات ما را تشکیل می دهد.

هدف غایی تربیت بدنی و ورزش از دیدگاه اسلام ، تامین سلامت و بهداشت بدن و تقویت و رشد آن و در نتیجه حرکت به سوی کمال است. در جامعة اسلامی ورزش وسیلة بسیار موثر و شیوه ای پسندیده برای رسیدن به اهداف زیر است :

اهداف تربیت بدنی و ورزش

1ـ هدفهای بهداشتی و تندرستی

ـ تامین سلامت و بهداشت بدن و تجهیز آن در برابر عوارض و بیماریها ؛

ـ تامین و تسهیل شرایط رشد و تقویت بدن در حد امکان و توان رعایت جنبة اعتدال در آن ؛

ـ ایجاد ورزیدگی و هماهنگی در بین اعضا و اندامها به منظور برخوردار شدن از قدرت سرعت ، چابکی و مهارت ؛

ـ ایجاد مقاومت و افزایش میزان تحمل و عادت دادن آدمی به صبر و استقامت در برابر شداید و سختی ها

ـ دستیابی به قدرت ضبط ارادی اعضای بدن و به کارانداختن ارادی آنها .

ـ بازسازی و نو توانی بدن به منظور رفع نقایص جسمی و نارساییهای فیزیکی و افزایش میزان کارآیی آن .

2ـ هدفهای تربیتی و اخلاقی

ـ پرورش روان و ایجاد زمینه برای استقلال شخصیت ، سعة صدر ، همت بلند ، ایثار و فداکاری .

ـ دستیابی به مراتب قوت قلب ، جرات ، شهامت ، استقامت و پایداری و تقویت روحیه.

ـ رشد و پرورش ، رغبتهای مثبت و جهت دهی آنها به سوی خیر و کمال .

ـ توجه به کرامت و والایی خود و خویشتنداری در برابر نابسامانیها و مفسده ها .

ـ شناخت و مسئولیتهای انسانی و اسلامی و سعی در انجام دادن هرچه بهتر تکالیف و وظایف خود .

ـ افزایش توان و قدرت تصمیم گیریهای سریع ، عادلانه ، اقتصادی و مناسب.

ـ رشد و پرورش توجه و دقت ، مقایسه و تشخیص و جهت دادن به آنها برای رسیدن به هدفهای مورد نظر.

ـ خودداری از پذیرش تحمیلی افکار و عقاید مذموم و ارشاد و هدایت دیگران در صراط مستقیم.

3ـ هدفهای روانی و اجتماعی

ـ تقویت روان و افزایش توانمندی آن در مبارزه با هواهای نفسانی و غلبه بر حسادت ، خود پسندی و کینه توزی .

ـ تعدیل عواطف و در ضبط آوردن حالاتی چون خشم ، ستیز ، ترس و محبت.

ـ رفع عوارض روانی ناشی از نگرانیها ، انزوا جوییها ، یاسها و ترسها .

ـ تعدیل رقابت و پذیر اصول و ضوابط معقول در زندگی روزمره .

ـ دستیابی به شادابی و نشاط که همواره برای تداوم و رشد حیات ضروری است .

ـ پرورش شخصیت ، هوش و قوة کنجکاوی و دیگر ذخایر وجود انسان .

ـ متحقق ساختن امکانات بالقوه موجود در انسانها و بهره مند کردن انسان از ذخایر وجودی خویشتن.

ـ شناخت اصول و قانون مندیها و تبعیت از آنها به هنگام برخوردهای فردی و اجتماعی .

ـ تمرین تشکل و تحزب و تن دادن به سازماندهی و تعاون برای پیشبرد اهداف و عادت به انضباط و دقت در امور.

4ـ هدفهای حرکتی و مهارتی

ـ شناخت استعدادهای حرکتی و پرورش و شکوفایی آنها و دیگر قابلیتهای فطری و استعدادهای خدادادی .

ـ شناخت ، قدردانی و تقویت حس زیباشناختی در حرکات.

ـ یادگیری مهارتهای حرکتی و ورزشی و ایجاد هماهنگی عصبی و عضلانی .

ـ بهره مند شدن از فعالیتهای حرکتی و جسمی در گذراندن سالم اوقات فراغت.

محتوای ورزش و تربیت بدنی در جامعه اسلامی

مطلب دیگر این است که محتوای ورزش و تربیت بدنی در جامعة اسلامی چه باید باشد ؟ بدیهی است که محتوا باید با توجه به اهداف تعیین شود. در اینجا ما هدفها را با رعایت اختصار بر شمردیم. طبیعی است که با توجه به آنها باید برای ورزش و تربیت بدنی برنامه ریزی کرد. در عین حال بجا خواهد بود که به مسائل زیر نیز اشاره کنیم :

1ـ بخشی از فعالیتهای ورزشی جامعه باید در زمینة رشد و پرورش تن به منظور دفاع از اسلام و جمهوری اسلامی صورت گیرد . از این رو ، تیراندازی ، سواری ، دو ، شنا و سایر ورزشهای رزمی بخشی از محتوای ورزش را تشکیل می دهد که اسلام هم آن را مورد توجه و تاکید قرارداده است.

2ـ پرورش تواناییهای حرکتی به طور طبیعی و با استفاده از محیطهای باز نظیر کوهستان ، پارک و دیگر فضاهای سبز و جلوگیری از ضعف حرکتی و افزایش آمادگی جسمانی .

3ـ شیوه های بازسازی و حرکت درمانی در جهت رفع نقایص حرکتی به منظور اصلاح اندامها و استخوان بندی بدن و ترمیم نارساییهای عضلانی ، مفصلی . بدیهی است که ورزش و حرکات بدنی ویژه جانبازان و معلولین نیز در این بخش قرار می گیرد.

4ـ مطالعه و بررسی حرکات و مهارتهای ورزشی از دیدگاه علوم تجربی و انسان محتوای علمی تربیت بدنی و ورزش را تشکیل میدهد.

5ـ چون علوم ورزشی و تربیت بدنی به دستاوردها و یافته های سایر علوم ، از قبیل علوم تندرستی و علوم انسانی بستگی دارد از این رو آثار حرکت و فعالیت را می توان رد چهارچوب هر یک از علوم اعم از تجربی و یا انسان مطرح نمود و به بررسی و مطالعة آن پرداخت . به سخن دیگر مبانی علوم ورزشی همان اصول و نظریه هایی است که در رابطه با علوم تربیتی و علوم تندرستی مطرح می شوند.

‌مراحل فعالیتهای ورزشی

حرکت نوزاد از روزهای نخستین زندگی در جهت توسعه و گسترش بازتاب اولیه و ابتدایی به منظور ادامة حیات و سازش با محیط تازة زندگی از جمله فعالیتهای مربوط به تربیت بدنی محسوب می شود . نوزاد از یک طرف در معرض نور ، حرارت ، صدا و سایر محرکهای خارجی قرار می گیرد و از طرف دیگر ، بر اساس نیازهای درونی خود به تکاپو می افتد و از خود واکنش نشان میدهد. بستن دست و پای نوزاد در قنداق که از حرکات بازتابی او جلوگیری می کند ممکن است باعث بروز عوارض عصبی ، حرکتی در کودک گردد و حتی به نارساییها و عقب افتادگی ذهنی منجر شود. کودک پس از آنکه پا به پای رشد طبیعی و معمولی بدن حرکات پایه از قبیل راه رفتن ، دویدن ، جهیدن ، کشیدن ، هل دادن و ضربه زدن به اشیا را آموخت می تواند از طریق شرکت در حرکات پیچیده تر و بازیهای سازماندار موجبات رشد بیشتر جسمانی و روانی خود را فراهم آورد.

در این مرحله مراد از شرکت در فعالیتهای ورزشی ایجاد انگیزه های رشد و نمو بیشتر است. در این زمینه همواره باید تامین سلامت و تقویت اعضای عمومی بدن مد نظر باشد. هنگامی که کودک مرحلة تحصیل دبستانی خود را می گذراند می توان تواناییهای حرکتی او را ارزیابی و در صورت لزوم نارساییهای حرکتی او را اصلاح کرد . وقتی به سن نوجوانی رسید ضمن در نظر گرفتن مراتب فوق باید مهارتهای مقدماتی ورزشهای فردی و گروهی و مقدمات آمادگی رزمی و فنون دفاعی را به او آموخت ، تا بتدریج از عهده وظایف شخصی ، اجتماعی ، رعایت آداب و اخلاق و پذیرش مسئولیت برآید و در راه استقلال فکری خویش گام بردارد.

در مراحل پایانی دورة نوجوانی و در آغاز دورة جوانی ، علاوه بر اینکه سیر تکاملی پرورش مورد نظر است ، جوانان باید مسئول ، مومن ، تندرست و شاداب و مسلط بر رفتار و خوی انسانی خود باشند. در این مرحله باید ضمن مشارکت دادن آنها در ورزش امکانات مربوط به تفریحات سالم و استفادة مثبت از اوقات فراغت و به کار بستن آموخته های حرکتی و اخلاقی و تکوین و اصلاح شخصیت را برای آنان فراهم ساخت.

فصل دوم ـ رهبری انقلاب اسلامی و تربیت بدنی و ورزش

چکیده ای از سخنان امام خمینی (ره) رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران :

ورزش را برای تامین سلامت تن و روان همه لازم می دانم و با آن موافقم.

امیدوارم به علی (ع) اقتدا کنید و زهد و تقوای او را سرلوحه اعمال خود قرار دهید.

یک وجه صدور انقلاب ، شما جوانها (ورزشکاران) هستید که به کشورها می روید.

در همه ابعاد انسانی ورزش کنید.

تیمهای ورزشی هم می توانند در تحقق بخشیدن این امر (صدور انقلاب) کوشا باشند.

گفتاری چند از شهید آیت الله دکتر بهشتی :

در جمهوری اسلامی باید توجه زیادی به مسائل ورزشی و گسترش آن برای نسل جوان داشت.

لازم است ما نیز همگام با این انقلاب بزرگ ، برنامه های مفید و سازنده بی شماری برای تن و روان مردم خود داشته باشیم.

امروزه کمتر رشته ورزشی را در دنیا می شناسیم که نشود از آن برای ورزیده تر کردن انسان بهره نگرفت و برای جامعه مفید نباشد.

اسلام مکتب تربیت انسان نیرومند است.

ورزش کمک فراوانی به بالا بردن قدرت روحی و تقویت نفس می نماید. بسیاری از ورزشها همراه برخورد با کارهای سخت می باشد. وقتی انسان چند بار کار سختی را انجام داد و دید که همه چیز آسان می شود ، یاد می گیرد که چگونه دشواریها با تمرین ساده تر می گردد .

چکیده ای از سخنان حضرت آیت الله خامنه أی رهبر معظم انقلاب اسلامی :

در جامعه ورزشکار با سرباز از هم جدا نیست.

انقلاب ما می تواند خود را در این صحنه ها (بین المللی) نشان دهد.

امیدوارم که ورزش در کشور ما همچنان که هست بیشتر توسعه پیدا کند و در خدمت انسانیت قرار گیرد.

ورزش تامین کننده یکی از ابعاد وجودی انسان است ، یعنی پرورش استعدادهای جسمی و این استعدادهای جسمی در جای خود می تواند در خدمت جامع و در خدمت هدفهای انسانی قرار گیرد. در نتیجه ورزش یکی از مسائل اصولی و درجه یک جامعه است.

تا مسابقه نباشد ، مردم نسبت به ورزش تشویق نمی شوند و ورزش را درست نمی فهمند.

بایستی به جوانها برای ورزش کردن میدان داد.

من با حضور در میدانهای بین المللی کاملاً موافقم.

هیچ دلیلی ندارد که ما وقتی ورزشکار داریم ، در مسابقات جهانی شرکت نکنیم.

وظیفه مهم رسانه های گروهی این است که مردم را نسبت به مسئله ورزش توجیه کنند و آنها را نسبت به ورزش کردن تشویق نمایند.

در این روزگار مانند همه روزگارهای دیگر ورزش یک ضرورت برای جامعه ماست.

وظیفه اصلی دولت و مسئولان ورزش کشور این است که اشتیاق به ورزش و روح ورزشکاری و ورزش خواهی را در مردم زنده کنند.

ورزش برای جوانان امری لازم و برای افراد مسن امری واجب است. زیرا در پرتو آن ، انسان می تواند سلامتی خود را حفظ کند ، اعتماد به نفس خویش را افزایش دهد و در خود نشاط و شادابی و زیبایی را به وجود آورد.

کشوری که بخواهد خوب اداره شود و به اهداف خود برسد و نیز جامعه أی که بخواهد در دنیا سر افراز بماند و استقلال حقیقی را به دست آورده و عرصه های نبرد سیاسی ، اقتصادی و نظامی پیروز شود ، نیازمند مردمی سالم ، با نشاط و برخوردار پاز قدرت اراده و تصمیم گیری است که این همه از رهگذر توجه جدی به امر ورزش حاصل می شود.

امر به ورزش ، امر به معروف است.

تاریخ فرهنگ انسانها و جوامع مختلف ، ورزش را در قالب واژه های بسیار زیبا و در پاره أی از اوقات نه چندان زیبا که زشت و متنوع بیان داشته است. علم و فلسفه توسط ابزارهای ذهنی و عینی بررسی و محتوای مفاهیم آنها شناسایی و تعریف می شوند . اما روح ورزش تا کنون به وسیله بشر تصرف و کاملاً توجیه نشده است. اما ورزش به عنوا یک پدیده اجتماعی ویژگیهای خاص خود را دارد. شاید ورزش تنها پدیده أی در جهان باشد که در عین حالی که ورزشکار را تشویق می کند تا نهایت کوشش و جدیت خود را در اجرا به کار گیرد ، نهایت آرامش و فراغت خاطر را نیز از او می طلبد. ورزش انسان را به درجه خستگی مفرط می برد و لیکن در همان حال به بازسازی و بهداشت تن و روان او کمک می کند. ورزش از انسان شکل می گیرد و به انشا شکل و صورت انسانی می بخشد. جوهر ورزش و ماهیت آن ، به منزله کوشش و جهاد برای رسیدن به کمال و درجه خلوص ورزشکار در ارائه آنچه در توان دارد عالیترین تجلی فطرت اوست. او نباید این گوهر را هرگز ارزان عرضه کند. ورزش ارزشهای اخلاقی و اجتماعی را به انسان می آموزد و او را به آفرینش ارزشهای والای انسانی ترغیب می کند پس ورزش ذاتاً خوب است و امکانات انسان را برای خودشناسی و خداشناسی افزون می کند.

جو حاکم بر ورزش باید بر اساس ریشه های فکری و عقیدتی و دینی معنی دار شود و پیام آور نشاط ، شادی و سلامتی باشد. این جو را انسانهای ورزشکار خلق می کنند و به آن پیام و آرمان می بخشند. ورزش در ساخت شخصیت و قالب بندی خصیصه های انسانی بسیار توانمند است. لازم است یادآور شوم آنچه در ذیل می آید بخش کوچک و قابل توصیف از توانمندی ورزش است. شاید بتوان گفت بخش اعظم توانمندی ورش در شکل گیری شخصیت افراد در قالب الفاظ و واژه ها نمی گنجد و عبارات هرچند بلیغ باشند نمی توانند آن را به شکل واقعی توصیف کنند.

ورزش ، وسیله خودشناسی

برخورد انسان با ورزش هدفمند به او این فرصت را می دهد تا از مرزهای خود محوری وب خود خواهی گذشته و به کشف استعدادهای جسمی ، ذهنی و روانی خود بپردازد و به تجربه دریابد که ابعاد وجودی او در مجموع و به صورت یک کل تفکیک ناپذیر با ورزش درگیر است. مشارکت تنها با یکی از ابعاد وجودی میسر نمی شود ، هرگاه چنین شود او به تعبیر ما ورزشگر است و نه ورزشکار . ورزشگر از خود و دیگران بیگانه شده است و نسبت به آنچه در محیط فردی و اجتماعی او می گذرد بی تفاوت می شود و چه بسا رسالت انسانی خود را همراه با تعهداتش نسبت به دین و کشور به بوته فراموشی می سپارد و لذا در حوزه ورزش واقعی و پیام بخش ، انسان با تمامی وجود خود به کسب تجربه در زمینة مسئولیت ، جهاد ، پیروزی ، شکست و افسردگی هیجان وصبر می پردازد. ورزش باید انسان را به لحاظ جسمی و روحی آنقدر توانمند و ماهر کند که بتواند هوای نفس خود را با قدرت کنترل نماید. در واقع این توانایی اوست که به او بینش می دهد تا درست را از نادرست و حق را از باطل بشناسد و پیوسته به ندای وجدان و فطرت مذهبی خود پاسخی اسلام گونه وعملی خیر خواهانه ابراز و انجام دهد.

ورزش تمرینی برای زندگی واقعی

ورزش بخش مهمی از زندگی ما را می سازد. ورزش همانند یک نمایشنامه با ماسکهای طنز و خنده آور و یا تراژدی و حزن انگیز ارائه می شود. ورزش فاتح و مغلوب به وجود می آورد و در آن موفق و شکست خورده از هم متمایز می شوند. حالتهای هیجانی و عاطفی چه از نوع زودگذر و چه به شکل درازمدت در ورزش به وجود می آیند. این حالتهای هیجانی و عاطفی از هر نوعی که باشند یکی از ویژگیهای مهم آن ، واقعی بودن آنهاست. این حالات ساختگی و مصنوعی نیستند ، آنها جنبه هایی از زندگی واقعی هستند و تاثیر شگرفی در شکل گیری شخصیت ورزشکار دارند . باختن شرافتمندانه و برد با تواضع و فروتنی راه و روش رایج و تربیتی در ورزش است. ورزشکار بر اساس قضاوت و ارزیابی در مهارت ، فهم و درایت ، انضباط شخصی و اجتماعی سیمای خود را در ورزش آشکار می سازد و پیوسته رفتار او در داخل و خارج از زمین بازی و در زندگی واقعی در زیر ذره بین و قضاوت جوانان و مردم قرار می گیرد.

ورزش در گذران اوقات فراغت

پس از انقلاب شکوهمند اسلامی در ایران ، لزوم دگرگونی و نوسازی هدفها و روشهای آموزش تربیت بدنی و ورزش در کلیة نهادهای اجتماعی و مسئول ، بویژه در دانشگاه که آخرین فرصت رسمی در نظام آموزشی کشور است ، کاملاً محسوس است. بازده این دگرگونی و نوسازی باید رشد و توسعة استعدادهای جسمی و روانی دانشجویان را تسهیل کند و مقدمات حرکت و هدایت قشر روشنفکر و تحصیلکردة جامعه را به سوی کمال انسانی و اسلامی فراهم آورد.

هدف از طرح برنامه ها و انجام فعالیتهای ورزشی در سطح دانشگاهها و موسسات آموزش عالی ، رشد و توسعة جنبه های اخلاقی ، روانی و جسمانی دانشجویان به موازات تحصیل علوم و فنون دیگر است ، تا آینده سازان این نظام الهی بتوانند پس از فراغت از تحصیل در خدمت نهضت اسلامی قرار گیرند و موجبات ترقی و تعالی مادی و معنوی خود و جامعه را میسر سازند. امید است که دانشجویان از طریق درس تربیت بدنی در جریان فعالیتهای ورزشی و بهداشتی قرار گیرند و با کس مهارت های ضروری و حرکتی پس از فراغت از تحصیل همواره به سلامت جسمی و روانی خود توجه داشته باشند و ورزش کردن را بخشی از برنامة روزانة زندگی خود قرار دهند.

در جامعة کنونی ورزش به عنوان یک امر انسانی ـ تربیتی مورد توجه است و در بین تمامی اقشار اجتماعی بویژه دانشجویان به سرعت روی در توسعه و گسترش دارد. جامعه شناسان را عقیده بر این است که در شرایط زندگی ماشینی و افزایش ساعات فراغت ، ورزش را می توان به عنوان وسیله أی مطلوب برای تامین تفریح سالم و تجدید قوای افراد جامعه و نیز حفظ سلامت جسمی و روحی آنها مورد استفاده قرارداد. در زندگی امروزی از کارهای دشوار که با نیروی انسانی و با به کارگرفتن دست و پا و دیگر اندامهای بدن انجام می شد خبری نیست. اکنون بیشتر کارها در مقیاسی وسیعتر و کیفیتی مطلوبتر به وسیلة ماشین انجام می شود. از این رو ، انرژی ذخیره شده می تواند از طریق حرکت و ورزش قابلیتهای ذهنی و جسمی انسان را افزایش دهند. رهبران اسلامی و به ویژه پیامبر اکرم (ص) به سلامت و نیرومندی مسلمانان سخت توجه و علاقه داشته اند. آن حضرت می فرماید : « طوبی لمن اسلم و کان عیشه کفافا و قواه شدادا» خوشبخت کسی است که اسلام را پذیرفته و به قدر معاش خود در آمد دارد و قوای بدنش نیرومند است. علی علیه السلام می فرماید : « الصحه افضل النعم » سلامت بدن از بهترین نعمتهای الهی است. در چهارده قرن پیش ، یعنی زمانی که حضرت محمد (ص) در شبه جزیره عربستان دعوت خود را آشکار فرمود ، زندگی در دشتهای پهناور و خشک آن سرزمین به شیوة عشیره ای و بسیار دشوار بود. بادیه نشینان بناچار به دنبال برکة آبی که از بقایای باران تشکیل می شد یا برای یافتن علف ناگزیر از نقطه أی به نقطة دیگر کوچ می کردند . پیداست که در چنین شرایطی مردم برای تهیه قوت خود و خانواده به قدر کافی به فعالیتهای جسمی و حرکتی می پرداختند و با وجود این فعالیتها نیازی به ورزش کردن نبود . وانگهی انجام دادن هر کار ضروری ساعتها وقت آنها را می گرفت و به این ترتیب آنها غالباً چندان اوقات فراغتی نداشتند. با این همه ، پیشوای گرامی اسلام برخی از مهارتهای ورزشی و تفریحی را به منظور گذراندن اوقات فراغت برای هدفهای اجتماعی و نظامی و مذهبی به آنان تعلیم می داد. پیامبر اکرم (ص) علاوه بر تشویق مردم به شرکت در این گونه فعالیتها ، خود نیز در آنها شرکت می فرمود ؛ به طوری که روایت شده است ، روزی چند نفر از مشرکین برای سرقت گوسفندان مردم به اطراف مدینه رفته بودند. پیامبر و جمعی از یاران برای سرکوبی آنان بر اسبها سوار شدند و بر آنها تاختند. مشرکین با دیدن سواران اسلام به سرعت فرارکردند و از نظر دور شدند. در این وقت ابوقتاده ، یکی از یاران پیامبر به آن حضرت عرض کرد حال که دشمن برگشته و فرار کرده است ، اگر موافقت فرماید یک مسابقة اسب دوانی ترتیب دهیم. پیغمبر موافقت فرمود. مسابقه آغاز شد و سرانجام آن حضرت از همة یاران پیشی گرفت.

برخی از جامعه شناسان معتقدند که افزایش زمان فراغت از اختصاصات جامعة صنعتی است ، لیکن برخی دیگر بر این باورند که زمان فراغت در تمام مراحل زندگی بشر کم و بیش وجود داشته است.

فصل سوم ـ ورزش و سلامت

1ـ تغذیه و ورزش

بدن انسان برای بقای حیات و رشد و ترمیم بافتهای خود از موادی استفاده می کند که معمولاً از طریق هان و دستگاه گوارش به آن می رسد. این عمل را تغذیه می نامند. عمل تغذیه چهار کار اساسی در بدن انجام می دهد :

نیازهای بافتها را برای رشد برآورده می کند.

مواد لازم برای ترمیم و جایگزین کردن بافتهای فرسوده را تامین می کند.

نیروی لازم برای فعالیتهای جسمی و فکری را فراهم می کند .

تعادل فیزیولوژیکی دستگاههای مختلف بدن را تامین می کند.

غذای مصرف شده به وسیلة بافتهای بدن تجزیه می شود. تجزیة مواد غذایی در بدن تولید حرارت می کند و گرمای طبیعی آن حفظ می شود ( درجة حرارت بدن باید همیشه در حدود 37 درجه سانتیگراد باشد) . نیروی لازم برای فعالیتهای بدن نیز از تجزیة این مواد تامین می گردد. در حدود دو سوم از وزن بدن را آب تشکیل میدهد . روزانه به طور تقریب 5/2 لیتر آب از طریق پوست ، ریه ها ، عرق و ادرار از بدن دفع می شود. این مقدار آب باید از طریق نوشیدنیها و غذا تامین گردد. انسان می تواند مدتی بدون غذا زندگی کند ، ولی بدون آب بیش از پنج تا شش روز قادر به ادامة زندگی نخواهد بود.

کالری

ارزش مواد غذایی از نظر تولید نیرو با کالری نشان داده می شود. یک کالری عبارت است از مقدار گرمایی که باید به یک گرم آب داد تا حرارتش یک درجة سانتیگراد بالا برود. دانشمندان به تجربه نشان داده اند که :

تجزیة هر گرم چربی تقریباً 9 کالری تولید می کند.

تجزیة هر گرم مواد قندی یا کربوئیدرات 4 کالری تولید می کند

تجزیة هر گرم پروتئین 4 کالری تولید می کند.

مقدار کالریی که بدن برای کارهای روزانه لازم دارد در افراد مختلف با تغییر سن ، وزن ، جنس و نوع فعالیت متفاوت است. انسان هرچه بیشتر فعالیت کند کالری بیشتری مصرف می کند جدول شمارة یک مقدار متوسط کالری مورد احتیاج را برای افراد عادی در سنین مختلف نشان می دهد. البته مقدار کالریی که به بدن می رسد صرف واکنشهای داخلی و فعالیتهای خارجی بدن می شود. پس فردی که فعال تر است به همان میزان احتیاج بیشتری به کالری دارد.

جدول 1: مقدار کالری مورد نیاز در سنین مختلف در یک شبانه روز

کالری اضافی که هنگام کار عضلانی لازم است ، از منابع کالری که در بدن ذخیره شده اند تامین می گردد. بنابراین اگر انرژی مصرف شده برای فعالیتهای روزانه بیشتر از انرژی کسب شده از طریق إذا باشد بدن مجبور است که این کمبود را از ذخیرة موجود در خود جبران کند و در صورت ادامة این عمل از وزن آن کاسته و لاغر می شود.

موادی که از ارزش غذایی مهم برخوردارند عبارتند از :

1ـ پروتئینها که صرف رشد و ترمیم بافتهای بدن می شوند و مقدار اضافی آنها احتمالاً به عنوان منبع انرژی در بدن ذخیره می شود.

2ـ کربوئیدراتها که شامل مواد قندی و نشاسته ها هستند و اولین گروه مواد غذایی هستند که تبدیل به انرژی می شوند.

3ـ چربیها که از طریق موادی مثل شیر و غذاهای سرخ کرده به بدن می رسند. مقدار زائد این مواد به صورت چربی در زیر پوست و محوطة شکم و دور کمر ذخیره می شود. ذخیرة بیش از حد چربی در بدن باعث بروز امراض قلبی و عروقی می شود.

ویتامینها

ویتامینها ترکیباتی هستند شیمیایی که برای سلامت و رشد و بقای حیات انسان ضروری اند. ویتامینها رشد طبیعی بافتهای مختلف بدن را تامین می کنند ، آنها همچنین باعث می شوند که اعصاب و عضلات به طور صحیح وظایف خود را انجام دهند. یک رژیم غذایی متعادل باید دارای کلیة ویتامینهای مورد نیاز بدن باشد ، ولی نکتة مهم این است که چند درصد از افراد دارای رژیم غذایی مناسب هستند.

تحقیقات نشان داده است که اگر ویتامینها در رفتار و شخصیت افراد نیز اثر می گذارد. بی اشتهایی ، تحریک پذیری ، بی خوابی از جمله عوارضی است که به واسطة کمبود ویتامینهای C,B₁,B₂ در رفتار شخص پیدا می شود. برای پیشگیری از کمبود ویتامین در بدن باید سعی شود که حتی الامکان میوه و سبزیجات را به صورت تازه و خام مصرف کرد و رژیم غذایی متنوع داشت . جدول شمارة 2 نام و منابع و اثرات ویتامینهای مهم را نشان می دهد.