هماهنگی ترکیب رنگها در طراحی فضای سبز، یک هنر طریف محسوب می‌شود، ترکیب دقیق رنگها – احتمالاً بیش از هر ویژگی در طراحی موجب می‌شود که تصویر کلی فضای سبز تا مدت زیادی در ذهن بیننده حفظ گردد.

طراحان تأکید زیادی بر روی قاعده سازی و اصلاح ترکیبات رنگی مختلفی که در باغچه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند دارند با این وجود، اغلب از تئوری اصولی رنگها غافل می‌شوند ما فراموش می‌کنیم که کدام رنگها با یکدیگر تجانس بیشتری دارند و چگونه می‌توان از رنگها جهت خلق جلوه‌های ویژه بهره گرفت.

حیات بخشیدن به یک باغچه در طول سال به تعداد رنگهایی که می توان در فضای موجود جای داد ارتباط ندارد بلکه بیشتر به نحوه ترکیب رنگهای مختلف جهت دستیابی به هماهنگی مطلوب وابسته است.

نخست بهتر است مروری سریع بر اصول ترکیب رنگها داشته باشیم. طیف رنگها از قرمز و نارنجی شروع شده و پیش از رسیدن به رنگ بنفش رنگهای زرد، سبز، آبی و نیلی را پشت سر میگذارد، طیف کامل معمولاً توسط یک دایره رنگین چرخان که در آن سه رنگ اصلی آبی، زرد و قرمز با فاصله یکسان نمایش داده می‌شود. این رنگها بدین جهت اصلی خوانده می‌شوند که همه رنگهای دیگر از آنها ایجاد می‌شود.

رنگهای فرعی – نقاط حدفاصل رنگهای اصلی عبارتند از سبز، نارنجی و بنفش، رنگهای سوم بر اثر ترکیب رنگهای اصلی و فرعی به دست می‌آیند از قبیل قرمز – نارنجی با ترکیب رنگهای اصلی، فرعی و سوم، امکان ایجاد هزاران سایه حد وسط وجود دارد. رنگهای اصلی را می‌توان به سادگی از یکدیگر تشخیص داد. همین مطلب در مورد رنگهای ثانویه نیز صادق است اگر چه هنگامی که کنار یکدیگر نهاده می‌شوند، اختلافشان باز هم نامحسوستر می‌شود. قرمز در نارنجی، و آبی در بنفش محو می‌شوند. همین امر در مورد رنگهای سوم نیز صادق است. برای مثال تشخیص رنگ کبود از بنفش کمرنگ نسبتاً دشوار است.

طبق اکثر تعاریف، برگهای متضاد، مکمل یکدیگر تلقی می‌شوند. با استفاده از یک دایره رنگین چرخان می‌توان با انتخاب رنگهای مقابل هم، زوجهای مکمل را تعیین نمود. به همین جهت آبی مکمل نارنجی، قرمز مکمل سبز و زرد مکمل بنفش می‌باشد. برای تعیین رنگهای سوم مکمل نیز می‌توان از همین روش بهره گرفت.

معمولاً رنگهای مجاور در دایره رنگین چرخان، با یکدیگر هماهنگی ندارند. برای دسته‌بندی رنگهای هماهنگ می‌توان چرخ رنگین را از وسط تقسیم کرد. سایه‌های هماهنگ در قسمت سرد عبارتند از آبی، سبز و بنفش که رنگهای آرامش‌بخش و تسکین دهنده محسوب می‌شوند. سایه‌های هماهنگ در قسمت گرم عبارتند از قرمز، نارنجی و زرد که معمولاً پرتحرک و هیجان‌امگیز تلقی می‌گردند.

در صورتی که یکی از رنگهای هماهنگ تند و دیگری ملایم باشد می‌توان بین آنها تضاد برقرار نمود.

از طرف دیگر، رنگهایی که در اکثر مواقع با یکدیگر تضاد شدید دارند، اگر از لحاظ روشنی و تاریکی مثل هم باشند می‌توانند به صورت هماهنگ مورد استفاده قرار گیرند.

معمولاً طراحان فضای سبز و باغبانان دریافته‌اند که در موارد کلی رنگهای هر نیمه از چرخ رنگین، کم و بیش با یکدیگر سازگاری دارند. برای مثال رنگهای زرد Hemerocllis Lilio - asphodelus و یا Ranunculus Gramineus به خوبی با اکثر گلهای قرمز ترکیب می‌شوند.

دانستن مبانی رنگها حائز اهمیت است، ولی ترکیب مؤفقیت‌آمیز گیاهان در فضاهای سبز به درک عاملهای دیگر هم‌نیاز دارد که عبارتند از: بافت، نور، اشباع رنگها و ملاحظات فضایی، با توجه به این عاملها گیاهانی که دقیقاً همرنگ به نظر می‌رسند، می‌توانند تأثیرات کاملاً متفاوتی در باغچه ایجاد کنند. برای مثال، گیاهانی که گلبرگهایی رنگارنگ دارند نظیر Helleborus niger بیش از گیاهانی که سطوح مخملی دارند نور را منعکس می‌سازند و به همین جهت، حتی زمانی که همرنگ با همتاهای مخملین خود باشند روشنتر به نظر می‌رسند.

نور طبیعی نیز ممکن است بازیهایی با رنگ داشته باشد. شدت نور در طول روز به طور مداوم تغییر می‌کند اگرچه این تغییرات جزئی به نظر می‌رسند از طلوع تا غروب خورشید، ابرهای در حال گذر، هوای مه‌آلود و حتی زوایه خورشید می‌تواند ظاهر باغچه را دگرگون سازد.

رنگهای تند در زیر نور ظهر شدت خود را حفظ می‌کنند ولی هنگام غروب کمرنگ می‌شوند در حالیکه گلهایی که برق ملایمی دارند از قبیل گلهای صورتی Camellia japonica (کاملیا) یا گلهای زرد Cytisus striatus (طاووسی) در زیر نور غروب آفتاب همچون چراغهای پیه‌سوزی می‌درخشند. اشباع رنگها نیز عامل مهم دیگری است که باید در نظر گرفته شود. اگر رنگهای قوی بیش از حد در فضای سبز مورد استفاده قرار گیرند کسالت‌آور خواهند بود. در اغلب مواقع اشتباهی که تکرار می‌شود آن است که توده بزرگی از سایه‌های غالب قرمز و نارنجی در کنار لکه‌های کوچک بسیار روشنتر قرار می‌گیرد. این اشتباه بیشتر هنگام کاشتن گیاهان تابستانی یکساله و نیز انتخاب ترکیبات رنگی عالب و براق برای آزالیاهای برگ‌ریز روی می‌دهد.

یک تصویر زیباتر، تلفیق رنگهایی است که کمتر غالب بوده و در توده‌های بزرگ می‌باشند و افزودن رنگهای گرمتری است که در گروههای مکمل کوچک یافت می‌شوند.

در فصل بهار طراحی باغچه با لاله و بنفشه و در فصل تابستان با گل شیپوری و باقلای مصری بسیار مطبوع‌تر خواهد بود زیرا بی‌آنکه بیش از حد انبوه باشد به ما فرصت بهره‌بردن از زیبایی را می‌دهد.

یک اشتباه دیگر اشتباه از ترکیب‌های رنگی افراطی، از یک انتهای طیف تا انتهای دیگر است. چنین تضادهای شدیدی هیچگاه جذابیت تغییر تدریجی تضاد را نخواهند داشت. یک تصویر مؤثرتر قوی کردن تدریجی رنگها از رنگهای ملایم تا رنگهای غالب می‌باشد.

رنگها می‌توانند بر روی ظاهر فضای باغچه تأثیر بگذارند و احساس نزدیکی یا وسعت ایجاد نمایند. استفاده از رنگهای غالب در جلوی صحنه همراه با گلچینی از رنگهای آبی، بنفش و خاکستری در پس‌زمینه باعث می‌شود که باغچه بزرگتر از اندازه واقعی‌اش به نظر آید. برعکس حاشیه‌ای از شمعدانی‌های قرمز زنده در کاشت زمینه، باعث می‌شود که اشیای دور، نزدیکتر به نظر آیند، این مطلب در چشم‌اندازهای بزرگ به خوبی مشهود است.

فهرست

1- نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان 2

2- ضوابط اکولوژیک فضای سبز شهری..... 10

3- اثرات مفید فضای سبز شهری.......... 14

4- استاندارد بین المللی فضای سبز .... 21

5- مفهوم و هدف طراحی پارکها و پردیس سازی 25

6- مشخصات فنی و اجرایی عملیات جنگل کار پروژة اریس پردیس 31

7- از انتخاب زمین تا احداث باغ....... 36

8- مناطق جدید........................ 49

9- انتخاب گونه‌ها..................... 61

10- اقلام گیاهی جهت کاشتن............. 68

11- استقرار و مراقبتهای اولیه........ 82

فصل اول

نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان

ریشه ارتباط و علاقه انسان به گیاه از سالهای بسیار دور و شاید از دوران انسانهای اولیه نشأت می‌گیرد. در طول تاریخ استفاده از گیاه مسیر تکاملی و اشتقاق علمی گسترده‌ای داشته است. در این راستا از زمان مهاجرت قوم ماد به فلات ایران، مردم این سرزمین همواره در توسعه فضای سبز و کاشت گیاهان کوشا بوده‌اند به طور یکه روزگاری ایران به نام کشور گل و بلبل شهرت داشت. متأسفانه در دوران اخیر در کشور ما گیاهان مورد بی‌مهری بسیار قرار گرفته‌اند، بدین جهت بالا بردن سطح آگاهیهای مردم در مورد فضای سبز و آشنایی با خواص گیاهان ضرورتی است که مانع بروز فاجعه نابودی شهرها بر اثر آلودگی هوا و محیط زیست می‌‌گردد. به همین منظور اهمیت دادن به نقش فضای سبز در زندگی انسانها و ایجاد علاقه بیشتر به درخت و گل و چمن در وجود هر کس امری است بسیار مهم که در اینجا به طور اختصار به مواردی از آن اشاره میشود که امید است علاقه و تفکر بیشتری را برانگیزد و هر کس بتواند مشوقی دلسوز برای ایجاد فضای سبز در محیط زندگی خود باشد. (2)

جنب پرتوها 1

دو دسته از پروتوهای خورشیدی تأثیرات چشمگیری بر بدن انسان و سایر جانداران باقی می‌گذارند. یکی از آنها پرتو مادون قرمز و دیگری پرتو ماوراء بنفش است. (2)

احساس آرامشی را که انسان در سایه، به ویژه در سایه یک درخت احساس می‌کند تا حدی مربوط می شود به جذب پرتوهای مادون قرمز خورشید توسط درخت (ناگفته نماند که پرتوهای مادون قرمز با طول موج بلند خود خاصیت گرمازایی دارند) و مقداری نیز به دلیل جذب پرتوهای ماوراء بنفش صورت می‌گیرد. امروزه تأثیر اپرتور ماوراء‌بنفش بر بافت سلولی گیاهان و جانوران و همچنین خاصیت گندزدایی آن بخوبی روشن شده است بنابراین نقش درختان در حمایت از انسان و سایر جانداران در برابر آفتاب سوزان به خوبی و روشن می‌شود. (2)

جنب گرد و غبار

درختان به سبب پراکندگی شاخ و برگ خود بر تمام زوایا و سطوح، همچون یک گردگیر عمل می‌کنند. اگر درخت را به دقت نظاره کنیم می‌تونیم تنه آن را به جای دسته و شاخ و برگ آن را به جای پرهای روی یک گردگیر معمولی که در خانه بکار گرفته می‌شود، تصویر کنیم. (2)

با این ویژگی‌، درختانی که در خاک ثابت مانده‌اند به منزله یک گردگیر کاشته شده در زمین نقش خود را ایفا می‌کنند طی بررسیهای بعمل آمده یک هکتار از فضای سبز که حدوداً 200 درخت در آن کاشته شده باشد تا 68 تن از گرد و غبار را در هر بارندگی در خود جذب می‌کند کاملاً واضح است که با وجود چنین درختانی زدودن 68 تن گرد و غبار، رایگان خواهد شد. در صورتیکه بدون این درختان باید هزینه بسیاری از برای این کار اختصاص داد. (2)

تولید اکسیژن

هوای مورد نیاز انسان در روز حدود 15 کیلوگرم است. در حالی که جذب غذای مورد احتیاج وی به آب 5/1 کیلوگرم و غذا 5/2 کیلوگرم می‌باشد. از این مقدار هوای سالم که به بدن انسان وارد می‌شود 78 درصد آن را نیتروژن و 21 درصد آن را اکسیژن تشکیل می دهد. گازهای دیگر مانند گازکربنیک، نئون و هلیوم به همراه اکسیدها ازت و گوگرد مقدار بسیار ناچیزی از وزن هوا را تشکیل می‌دهند. مثلا گاز کربنیک 3 % گازکربنیک سریعاً به مرگ انسان منتهی می‌شود. تأکید می‌شود که مقدار زیادی از اکسیژن آزاد شده در طبیعت از طریق فضای سبز تولید می گردد. حال اگر درخت و فضای سبزی وجود نداشته باشد مشکل انسان در رابطه با وجود گازکربنیک در هوا و کمبود اکسیژن به خوبی نمایان می‌شود. علفها و چمنزارها اگر چیده و کوتاه نشوند سطح سبز زیادی را به وجود می‌آورند مثلا یک متر مربع چمن چیده (بریده) شده و ارتفاع 3-5 سانتیمتر دارای 6 تا 10 مترمربع سطح سبز میباشد. در صورتی که همین چمن در حالت کوتاه نشده در هر مربع دارای 200 مترمربع سطح سبز است بر اساس این محاسبه تنها 5/1 متر مربع چمن کوتاه شده میتواند به اندازه یک انسان در یک سال اکسیژن تولید کند. (2)

تولید فیتونسید 4

بررسیهای دانشمندان علم محیط زیست نشان می‌دهد که درختانی مانند گردو، کاج. نراد، بلوط، فندق، سرو کوهی ، اکالیپتوس ، بید، افرا، زبان گنجشک و داغداغان از خود ماده‌ای به نام فیتونسید در فضا رها می‌سازند که برای بسیاری از باکتریها و قارچهای تک سلولی و برخی از حشرات ریز اثر کشندگی دارد در عین حال تولید چنین موادی توسط درختان بر روی انسان اثر فرح بخشی دارد. دلیل این امر را دانشمندان چنین بیان می کنند: مغز انسان از دو نیمکره چپ و راست تشکیل شده است نیمکره راست در تنظیم احساس غریزی و طبیعی انسان مانند تنظیم وقت و سر وقت حاضر بودن را بعهده دارد. انسان شهرنشین به دلیل درگیری در کارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب کار بیشتری از نیمکره چپ خود می‌کشد که این امر موجب اختلال بین دو نیمکره مغز و در نتیجه عملکرد طبیعی مغز انسان می‌گردد. دانشمندان پی برده‌اند که درختان به سبب رها سازی مواد شبیه فیتونسید می‌توانند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان ارزانی دارند بنابراین نقش آرامبخشی درختان و فضای سبز به خوبی نمایان می گردد.(2)

تعدیل آب و هوا 5

درختان با تعریق و تعرق خود نقش حساسی در کاهش دمای میکروکلیما و افزایش رطوبت نسبی هوا ایفا می کنند. دمای یک هکتار فضای سبز در مرداد ماه تا 5/4 درجه کمتر از فضای مجاور خالی از درخت است و به همین نحو رطوبت نسبی درون یک فضای سبز تا 11 % بیش از محیط خارج اندازه‌گیری شده است با تعدیل دو پارامتر یاد شده فضای سبز، میکروکلیمایی به وجود می‌آورد که آسایش فیزیکی مناسبی برای زیست انسان در پی دارد.(2)

موثر در کاهش آلودگی صدا 6

در حالی که آلودگی هوای تهران یا آلودگی جویهای سیاره رنگ و گندیده قابل رؤیت می‌باشد، بسیاری از شهروندان تهرانی جنجال هیاهوی اطراف خود را آگاهانه یا ناخودآگاه نادیده گرفته و آن را جزئی تفکیک ناپذیر از زندگی شهری می دانند. صدای گوش خراش فروشندگان دوره گرد با بلندگو، موتورسواران با سر و صدا در هر ساعت از روز، اتومبیلها با اگزوز ناقص و بوق زدنهای بی‌مورد، مته‌های مختلف جهت کندن و لوله گذاری و با آسفالت خیابانهای، صدا بلندگوهای گوناگون، فضای شهر را با آلودگی صوتی، آلوده می سازند. (2)

باید توجه کرد که عادت به نوعی آلودگی دلیل بر مصونیت در مقابل آن نیست بلکه عادت به معنای کاهلی، و هر چه بیشتر مستهلک شدن وغرق شدن در آلودگی است. اخطاریه اتحادیه پزشکان مبنی بر آلودگی صوتی را باید جدی تلقی کرد. (2)

هر صدای ناخواسته‌ای که به گوش انسان برسد آلودگی صوتی محسوب می‌شود و حتی صدای موسیقی ملایمی که به طور ناخواسته از خانه همسایه به گوش برسد آلودگی صوتی به حساب می آید زیرا خود مخل آسایش فرد است. عکس العمل انسان در برابر صدا بستگی به عوامل ذهنی مثل شدت صدا،‌‍ فرکانس صدا و به عوامل عینی مانند مقبولیت یا عدم مقبولیت فرستنده صدا دارد. صداهای ملایم عکس‌العملهای خاصی را در انسان پدید می‌آورد هنگامی که شدت صدا به 70 یا 80 دسی بل می‌رسد تأثیرات سر و صدا می‌تواند ایجاد کری موقتی یا دائمی کند، و آن در حالی است که سلولهای گیرنده گوش به طور شدیدی در معرض صدا قرار گیرند. این تأثیرات بر انسان به طور مستقیم صورت می‌گیرد. تأثیرات غیرمستقیم صدای ناخواسته بر انسان غیرقابل لمسم است. بی‌خوابی، پاره شدن افکار، کم حوصلگی، عصبی بودن،‌ بروز بیماریهای روانی، از عوارض صداهای ناخواسته است. (2)

سبک شدن خواب- کاهش زمان خواب عمیق که جزء آلودگیهای ناخوآگاه هستند کاهش مدت رویا- پریدن از خواب بر اثر صداهای ناهنجار که آلودگی آگاه شمرده می‌‌شوند واکنشهای فوق به وسیله آلودگی صوتی معادل 40-50 دسی بل ایجاد می‌شود و حاصل این واکنشها بدون تردید،‌ کاهش بازده قدرت فکری و جسمی را در پی دارد به علاوه واکنشهای اعصاب و گیاهی انسان نیز به نسبت آلودگی متفاوت است. (2)

1- کاهش ضربان قلب و ناراحتی در آهنگ قلب و چرخه خون (افزایش احتمال سکته قلبی) 2- واکنشهای ناشی از فشار عصبی،‌ در نتیجه تولید بیش از حد هورمون فرار آدرنالین و هورمون حمله آدرنالین می‌گیرد. 3- دگرگونی آةنگ تنفس و نبض 4- کاهش گرمای پوست 5- کاهش واکنش مقاوم به صورت 6- تنگی روق 7- اختلال در نظم متابولیسم بدن 8- آلودگی صوتی غیر قابل تحمل که خود موجب انحراف سیستم اعصاب گیاهی و حرکتی شده که در نتیجه این اختلال بر کل بدن مؤثر است. این جریان موجب بروز یک سلسله واکنشهای احساسی می‌گردد. مانند اختلال در حرکت معده پیدایش تومور در معده و روده،‌ درد اعضاء درونی به صورت کنش و پیچش.(2)

رابطه بین سر و صدا و سرطان

بر اساس تازه‌ترین مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران فرانسوی،‌ بین سر و صدا و بیماری سرطان در انسان رابطه‌ای نزدیک وجود دارد. این مطالعات جدید و نتایج حاصل از آن در آخرین شماره مجله فرانسوی (پارچ ماچ) درج شده است. در آنجا ‚ده است. سر و صدای شدید و تکرار آن باعث تضعیف عمومی مصونیت بدن انسان و در نتیجه تضعیف مقاومت وی در مقابل بیماریهای خطرناک می شود. بر اساس این مطالعات، سر و صدای زیاد بر ساختار هورمونهای بدن انسان تأثیر منفی می گذارد و باعث اخلال در کار آنها و سپس سرطان هورمون می‌شود. (2)

نقش گیاهان در کاهش آلودگی صدا

امروزه دانشمندان ثابت کرده‌اند که درختان و درختچه‌های می‌توانند در کاهش آلودگی صدا موثر باشند اگر چه خود صدا ممکن است رشد گیاه را به مخاطره می‌اندازد. کاهش رشدی در حدود 41% در یک مزرعه توتون که در معرض صدای شدید قرار گرفته،‌ دیده شده است. به هر حال کیفیت کاهش صدا در درختان و درختچه‌های مختلف بر حسب اندازه برگ،‌ نوع و بلندی درخت تفاوت دارد.(2)

با آزمایشهایی که به عمل آمده دیده شده که درختان و فضای سبزی که در حاشیه خیابانها ایجاد شده است اثر کاهندگی بیشتری نسبت به دیوارهایی صداگیر پیش ساخته و مصالح ساختمانی دارند با این حساب نقش فضای سبز در کاهش آلودگی صوتی و کاهش هزینه‌های ساختمانی (دوجدار شدن پنجره‌ها و دیوارهای بلند) و زیبایی شهر کاملاً مشخص می‌شود.(2)

فصل دوم

ضوابط اکولوژیک فضای سبز شهری

اکولوژی شاخه‌ای از علوم بیولوژی است که نحوه زندگی موجود را در رابطه با محیط زیست ‌اش مورد بررسی و تعمق قرار می‌دهد. امروزه علم محیط زیست به عنوان شعبه ای از دانش اکولوژی مورد توجه خاص صاحب نظران قرار گرفته زیرا محیط زیست نیز عبارتست از کلیه عوامل:‌‍ فیزیکی – شیمیایی – بیولوژیکی- اجتماعی که بر هم اثر متقابل داشته و با هم دارای رابطه تنگاتنگ هستند و اجزاء‌ تشکیل دهنده آن عبارتند از عوامل جاندار و بی جان و یا بهتر بگوئیم اجزاء لمس شدنی و مرئی (جامدات – مایعات گازها)‌ و نامرئی (سیر انرژی) که این انرژی نیز نهایتاً انرژی خورشید است. (4)

از نظر زیست محیطی فضای سبز شهری عبارتست از فضایی متشکل از گیاهان با ساخت شبه جنگلی و برخوردار از بازدهی اکولوژیک زیست محیطی معین متناسب با شرایط زیست محیطی حاکم بر محیط زیست شهر. منظور از فضای سبز در این حالت بوجود آوردن شبکه‌ای وسیع و پیوسته از فضای سبز در پیرامون شهر می باشند. این شبکه فضای سبز می‌بایست از یک سو کل فضای شهر را از بازدهی اکولوژیک خود منتفع سازد و از طرف دیگر نیازهای زیست محیطی پیرامون خود را فراهم نماید. مثلا یک نوار فضای سبز در کنار خیابان میتواند از نظر کاهش آلودگی‌های صوتی و غبار برای پیاده رو و ساکنین خانه‌های اطراف خیابان نقش اساسی داشته و همزمان در کل شهر عمل تفکیک واحدهای مسکونی و تاری را از فضای تفرجگاهی انجام دهد.

بازدهی زیست محیطی فضای سبز اثرات: اکولوژیک اجتماعی است که از یک فضای سبز فعال می‌تواند بر محیط زیست شهری پراکنده شود لذا اثرات فضای سبز را میت.ن به 2 شعبه تقسیم نمود. (4)

الف- اثرات اکولوژیک یک فضای سبز: اثرات ناشی از فعالیت داخل اکوسیستم می‌باشد که بر محیط ریخته می‌شود و نتیجه آن بهبود شرائط اکولوژیک در شهر می‌باشد و در واقع آن چیزی است که انسان شهرنشین از آن بهره‌مند می‌شود که بی‌تردید نتیجه اثر فرآیندهای درونی و اکولوژیک فضای سبز می‌باشد.

ب- اثرات اجتماعی و روانی:‌ شامل اثراتی است که انسان شهرنشین را تحت تأثیر قرار داده و موجبات تجدید قوای جسمی و روحی وی را فراهم می‌نماید و نتیجه عملی فرآیندهای داخلی اکوسیستم‌های شبه طبیعی شهری یا فضای سبز بر روی انسان می‌باشد.

ضرورت دارد برای بررسی بهتر وضعیت اکولوژیک فضای سبز شهری به اختصار موارد زیر مورد تحلیل قرار گیرند: (4)

شرایط اقلیمی کنون تهران

متاسفانه اقلیم شهر تهران نیز مانند بسیاری از شهرهای شلوغ و ماشینی دنیا در جهت قهقرایی و مسیری مخالف آنچه که شکوفایی هستی و اوج و تکامل حیاتی نام دارد پیش میرود، و بی‌تردید این بی‌راهه به مقصدی منتهی می‌شود که همانا انحراف از حد اقلیم طبیعی شهر بمیزان 180 درجه می‌باشد. مسئول این تغییر اقلیم تهران که تحفه نامطلوب تمدن بیمار ماشینی امروزی است عوامل متعددی هستند که نمی‌توان از کنار آن‌ها بی‌تفاوت گذشت، لذا ضرورتاً در مورد هر کدام به اختصار توضیح لازم ارائه می‌گردد.

1- وجود ساختمان هائی با ارتفاعات مختلف در شهر که سبب کاهش و افزایش سرعت یاد شده و سبب تغییر رژیم وزش باد در محدوده تهران می‌گردد.

2- پوشیده شدن سطح شهر از: آجر – بتن- آسفالت – آهن- و سایر مصالح ساختمانی که سبب پدیده‌های زیر می‌گردند:

الف- ممانعت از ورد آب باران در خاک و نفوذ آن به آبهای زیر زمینی که باعث کاهش قدرت تبخیر خاک تا حد صفر می‌شود.

ب- جذب و ذخیره انرژی حرارتی خورشید در طول روز و آزاد نمودن این انرژی ذخیره شده در شب که این امر بخاطر ظرفیت گرمایی متفاوت اینگونه مصالح ساختمانی بوده و از علل اصلی دم کردن هوا در شب‌های تابستان همین تشعشع حرارتی از ساختمان‌ها و اسفالت است.

ج- کاهش تبخیر و نبودن اگو که موجب اشباع خاک‌های زیر ساختمانهای شهر بخصوص در جنوب تهران از آب بوده و از علل اساسی افزایش سطح ایستایی در جنوب شهر است.

3- آلودگی شدید هوای شهر تهران که بصورت پرده‌ای تیره سراسر فضای شهر را پوشانده و به علت بالا رفتن میزان کدورت هوا در امر تابش خورشید بر محیط تهران اختلاف بوجود آورده.

4- ورد منابع گوناگون و مصنوعی حرارتی مانند: انرژی گرمایی حال از گره کور ترافیک تهران- حرارت ناشی از مصرف سوخت در واحدهای تولیدی و تجاری و منازل که بصورت یک عامل غریبه در وضع اقلیمی تهران دخالت مستقیم دارند.

گذشته از این که این عوامل نمی‌توانند بر اقلیم شهر تهران بی‌تأثیر باشند بلکه همگی حکایت از آن دارند که اقلیم تهران بدون پیروی از شرایط طبیعی خود دارای سیستم مخصوصی گردیده و تغییراتی در آن به وقوع پیوسته است که باید بررسی شود شهروند تهرانی در دراز مدت در مقابل این دگرگونی‌ها چه واکنشی از خود نشان داده و یا خواهد داد و آنچه مسلم است تأثیر مثبت و مفید فضای سبز در ارتباط با تک تک پارامترهای مزبور می‌باشد. (4)

فصل سوم

اثرات مفید فضای سبز شهری

بدون هیچ تردیدی فضای سبز در مقابل اثرات منفی واحد‌های مسکونی و تجاری و صنعتی کوچک و بزرگ و بی‌قواره‌ای که بدون داشتن کمترین نظم و ترتیبی مرتبا در داخل و یا حاشیه تهران سبز می‌شوند نقش متعادل کننده‌ای در بهسازی طبیعت شهری دارد، و لزوم گسترش سطح فضای سبز شهری در دورانی که بلحاظ گسترش صنعت و کار و تلاش مداوم و افزایش جمعیت شهری و رواج آپارتمان نشینی شهروند تهران از دامان طبیعت دور شد بیش از گذشته قابل لمس می‌باشد و بهترین شاهد مثال برای این مدعا پناه بردن مردم تهران به حاشیه رودخانه‌ها و باغات اطراف شهر و حتی روستاها و جاده‌های کوهستانی در تابستان برای تفرج در یک روز گرم تعطیل است و بدین جهت لزوم گسترش فضای سبز بیشتر از هر زمان دیگر ملموس است. (4)

متاسفانه این باور غلط در بعضی مسئولین وجود دارد که فضای سبز برای تهران چرخ پنجم گای است. بنابراین برای روشن شدن این مسئله که فضای سبز یک ضرورت غیرقابل انکار برای ادامه حیات محیط زیست شهری تهران می‌باشد و به هیچ وجه چرخ پنجم گاری نمی باشد،‌ بطور مجزا اثرات گوناگون و مفید فضای سبز شهری را مورد بررسی قرار می‌دهیم. (4)

تبدیل گاز کربنیک به اکسیژن

گیاهان طی عمل فتوسنتز از کربن موجود در گازکربنیک هوا در ساختن مواد آلی استفاده کرده و اکسیژن حاصل از آنها از طریق روزنه‌ها در فضا آزاد می‌شود. که نتیجه این فرآیند تولید اکسیژن در طول روز توسط گیاهان است. بنا برآورد 60% اکسیژن کره زمین بدین ترتیب توسط گیاهان تولید می‌شود و لذا صاحبنظران، فضای سبز را ریه شهر میدانند و به نظر آنان درخت تنها کارخانه‌ایست که سوخت آن گازکربنیک و دود آن اکسیژن و محصول تولیدی آن میوه و چوب است. طبق بررسی‌های انجام شده یک هکتار جنگ سوزنی برگ در سال 16 میلیون مترمکعب هوا را جذب کرد که و 5400 کیلوگرم کربن را به مواد آلی تبدیل می‌نمایند و 14400 کیلو اکسیژن آزاد می‌کند. مقدار اکسیژن آزاده شده در یک جنگل پهن برگ در یک شرایط مساوی کمتر از سوزنی برگ بوده و مقدار آن 12800 کیلوگرم در سال در هکتار می‌باشد و فضای سبز معمولی بطور متوسط 2500-3000 کیلو اکسیژن در سال در هکتار آزاد می‌کند که میتواند نیاز اکسیژن 10 نفر انسان متوسط را در طی یکسال تامین نماید لذا فضای سبز در شهرهای صنعتی نقش مهمی در از بین بردن گاز کربنیک حاصل از سوخت مواد نفتی دارد. (4)

تعدیل درجه حرارت:‌

بافت‌های گیاهی عموماً همیشه عایق حرارت هستند لذا زمانی که در محیطی فضای سبز ایجاد می‌‌‌نمائیم در واقع زمین را توسط لایه‌ای از چنین عایقی می‌پوشانیم بنابراین با استفاده از این اصل میتوان تغییرات درجه حرارت خاک و هوا را تعدیل نمود. بطوریکه درجه حرارت در داخل فضای سبز در تابستان کمتر و در زمستان بیشتر از هوای معمولی است و همچنین درجه حرارت خاک فضای سبز نیز از این اصل پیروی می‌کند و همواد مرطوب‌تر از خاک معمولی است. (4)

یک فضای سبز فعال می تواند در روزهای گرم تاستان. بخش عظیمی از انرژی حرارتی خورشید را جذب و از طریق تبخیر و تبدیل به گرمای نهان از محیط دفع نماید زیرا برای تبخیر یک گرم آب 540 کالری انرژی حرارتی مورد احتیاج است و لذا گیاه با تعرق ضمن ثابت نگاهداشتن حرارت خود میتواند مقداری از گرمای محیط را نیز دفع نماید زیرا آب موجود در گیاه بدلیل باند شیمیایی مخصوص موجود در ملکول آن میتواند مقدار زیادی از انرژی گرمایی را بدون بالارفتن محسوس درجه حرارت داخلی از محیط جذب نماید به ترتیبی که تغییرات درجه حرارت محیط نتواند میزان درجه حرارت داخلی گیاه را بالا ببرد. و از این گشته نزدیک به 75 تا 80% از انرژی وارد شده به فضای سبز شهری باعث فعالیت فرآیند تبخیر می‌گردد که نتیجه آن متعادل ساختن درجه حرارت محیط است. (4)

نفوذ پذیری:‌

وجد فضای سبز در محیط بر شدت نفوذپذیری باران در خاک افزوده و از این طریق ضمن جلوگیری از فرسایش خاک قدرت خود بالایی منابع آن زیرزمینی را بالا برده و ضمنا بر فعالیت حیاتی در خاک نیز می‌افزاید و همچنین یکی دیگر از ارزشهای فضای سبز افزایش ذخیره آبی خاک است. (4)

افزایش رطوبت هوا و خاک:

رستنی‌های و بخصوص درختان با جذب آب از طریق ریشه برای استفاده در فعل و انفعالات حیاتی مقداری از آن را نیز از طریق روزنه‌‌ها دفع مینمایند که حاصل این عمل گیاهان افزودن رطوبت هوا و پائین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی است. تبخیر و میزان آب دفع شده بستگی به شرایط محیط و نوع درخت دارد. در رطوبت کم و درجه حرارت زیاد و شدت وزش باد مقدار تبخیر زیاد است و نیز میزان تبخیر در پهن برگان بیشتر از سوزن‌‌ برگان است. همچنین فضای سبز در اثر جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب مانع تبخیر شدید آب در خاک شده و رطوبت در سطح و اعماق خاک پوشیده از پوشش گیاهی بیشتر از زمین برهنه است و تبخیر سطحی در اراضی درختکاری شده و پوشیده از فضای سبز کمتر از مناطق عاری از درخت می‌باشند تنها لایه ساکن هوا در مقابل این عمل مقاومت مینماید و لذا تبخیر در جنین اراضی شدید است در حالی که تبخیر توسط گیاه بصورت تعرق بوده و بخاطر مقاومت‌هایی که در مسیر آن از داخل خاک تا خروج از روزنه وجود دارد سبب کاهش رطوبت در چنین اراضی می‌شود.

زهکشی:‌

درختکاری و احداث فضای سبز در نقاطی که به علت بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی دچار مشکلات عدیده‌ای هستند بصورت موتور تخلیه آب عمل کرده و حتی در خاکهای اشباع نقش زهکش را بازی مینماید که در پائین بردن سطح آب زیرزمینی این مناطق میتواند نقش اساسی داشته باشد. (4)

مبارزه با خشکی هوا:

همانطور که در قبل نیز به اختصار توضیح داده شد فضاهای درختکاری شده سبب افزایش رطوبت هوا شده لذا با افزایش فضای سبز در شهرها علاوه بر تعدیل درجه حرارت،‌ نسبی هوا نیز افزوده و بدین ترتیب با خشکی هوا مبارزه می‌شود و این امر هنگامی که در داخل فضای سبز قدم بزنیم بسیار محسوس بوده و لطافت هوای آن بیشتر از هوای خارج است. (4)

تصفیه هوا:

عمل تصفیه هوا توسط درختان و یا بهتر بگوئیم فضای سبز بیشتر بستگی به گونه‌های انتخابی و ساخت خود فضای سبز دارد. در مورد عوامل آلوده کننده هوای تهران در فصول آتی توضیح کافی و مفصل ارائه خواهد شد. (4)

جلوگیری از فرسایش:

یکی دیگر از ارزش‌های فضای سبز جلوگیری از فرسایش بدی خاک است بخصوص در شهرهایی چون تهران که عموما در معرض وزش بادهای کویر ورامین قرار دارند و بدین لحاظ سالانه چندین تن گردو خاک کویر بر روی آن پاشیده شده و ضمن بالا بردن کدورت هوا آن را آلوده می‌کند. درختکاری و جنگلکاری در کاهش اثرات منفی باد نقش انکار ناپذیری دارد.

نتیجه:‌ آنچه در این مورد تحت عنوان اثرات مفید فضای سبز شهری مطرح شد، و عوامل و فرآیندهای مربوط به آن، هر کدام بتنهائی و نیز مجموعا یعنی بصورت ترکیبی بر محیط زیست شهری بگونه‌ای مثبت مؤثر می‌باشد. (4)

فضای سبز به طرق مختلف میتواند آب و هوای شهر را تحت تأثیر قرار داده و به جهت مثبت تغییر دهد که تحت عنوان اثرات اکولوژیک فضای سبز بر محیط زیست شهری از آن صحبت شد. در صحبت همیشه استانداردهای بین‌المللی فضای سبز ارائه می‌ گردد ولی آنچه می‌بایست در تکمیل این مطالب گفته شود 2 چیز است: یکم اینکه: کلیه استانداردهای جهانی در مورد فضای سبز می‌بایست در رابطه نزدیک با شرایط اکولوژیک هر منطقه مورد بررسی قرار گرفته و تنظیم شود زیرا فضای سبز یک پارامتر زیستی است و مطابق با شرایط حیاتی هر منطقه باید در نظر گرفته شود لذا حتی در داخل ایران نیز نمیتوان دستورالعملهایی را در برگیرنده کلیه فضاهای کشور باشد ارائه کرد. (4)

دوم اینکه: فشارهای روانی انسان‌های شهرنشین باعث ظهور سندرم استرس که شامل زخم معده و اثنی عشر- آلرژی – یبوست- سردرد می‌باشد شده (دکتر محمود بهزاد) و نتیجه اینکه زندگی دود زده و پرهیاهوی شهری بیماری‌زا بوده و متاسفانه شهر تهران بدون اینکه بمرحله اوج صنعتی برسد دچار بیماریهای تمن زاد گشته است. البته نمی‌توان مدعی بود که فضای سبز نوش داروی معالجه گر این بیماری پیچیده تهران می‌باشد بلکه فقط میتوان یادآور شد فضای سبز تنها مرحمی بر این زخم کهنه طبیعت رو به زوال تهران است و فقط قادر است به شهروند خسته تهرانی تا حدودی آرامش بخشد اگر چه پارکها داخل شهر اکوسیستم های غیر طبیعی و صدر در صد مصنوعی هستند ولی با این همه می توانند پاسخگوی نیاز انسان ‌های خسته‌ای باشند که هر روز لااقل به چند ساعت سکوت و آرامش و به خود اندیشیدن و از سکوت لذت بردن احتیاج دارند که این نیاز مورد تائید روانشناسان نیز می‌باشد، حال باید دید فضای سبز کنونی تهران ارضاء کننده نیازهای فوق می تواند باید یا خیر؟ (4)

برخی عناوین پاورپوینت:

فضای سبز و تاثیرات آن

ایستگاه های اتوبوس

ظروف زباله

یکپارچگی مبلمان شهری

تاثیر هویت مکان

نقش رنگ در محیط

تاثیر فضاهای ناامن